Istorijski značaj elibertacije Novog Sada 1748. godine

Istorijski značaj elibertacije Novog Sada 1748. godine

Autor: dr Miloš Savin

Elibertacija Petrovaradinskog Šanca, odnosno dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada i imena Novi Sad, predstavlja markantan političko-istorijski fenomen kroz koji možemo da analiziramo širu istorijsku sliku, u kojoj se ogleda čitav spektar nacionalnih i državnih istorija. Pored srpske nacionalne istorije, kroz procese i posledice elibertacije sagledavamo istoriju Habzburške monarhije, istoriju Ugarske, istoriju Osmanskog carstva, te širi kontekst evropske istorije XVII i XVIII veka. Navedeni proces je prvorazredno paradigmatičan za istoriju Srba, zato što pokazuje političku zrelost srpskog naroda u podnožju Petrovaradinske tvrđave da, napuštanjem tradicionalnih vojničkih stega, stvori potentan trgovačko-zanatlijski sloj, koji bi pronašao interes da pomoću dogovora sa sugrađanima, pre svega nemačkog porekla, izdejstvuje zavidan nivo ličnih, ekonomskih i nacionalnih prava i sloboda. Upravo na ovom fundamentu Novi Sad se uzdigao kao svetionik srpske kulture i prosvete u narednim vekovima. Bogato, građansko okruženje lišeno feudalnih stega, bilo je pogodno tle za rađanje srpskih institucija i političke misli uklopljene u savremeni evropski trenutak. Među glavne istorijske uzroke stvaranja ovakvih okolnosti spadaju opsada Beča, Veliki bečki rat (Rat Svete lige), Rusko-turski rat, Mletačko-turski rat, Velika seoba Srba 1690, Rusko-austro-turski rat, Velika seoba Srba 1739, Rat za austrijsko nasleđe…

Organizovan ljudski život u formi naselja na području današnjeg Novog Sada, naučno je dokazano, postoji u kontinuitetu od praistorije pa do savremenog doba. U samom gradu do sada su evidentirana pedeset dva arheološka nalazišta, a na širem gradskom području njih više od dve stotine. Kameni nalazi na području Petrovaradinske tvrđave potvrđuju da je na prostoru Novog Sada tokom paleolita (60.000–35.000 godina pre n.e.) živela neandertalska zajednica. Nalazi o životu ljudi u šestom milenijumu p. n. e.,  odnosno tokom ranog neolita, otkriveni su na prostoru Sajlova.  Naselja iz petog milenijuma p. n. e., odnosno iz doba kasnog paleolita, otkrivena su na prostoru Temerinske petlje, Sajlova i Petrovaradinske tvrđave. Ostaci materijalne kulture  nađeni na Sajlovu i Tvrđavi svedoče o životu ljudi tokom četvrtog i tređeg milenijuma p. n. e., odnosno bakarnog doba. Za ovaj period je karakteristično širenje indoevropske populacije iz ruskih stepa na područje Panonije i jugoistočne Evrope. Tokom bronzanog doba, krajem trećeg i tokom drugog milenijuma p. n. e., pojačava se seoba indoevropske populacije na ove prostore, a o njihovom životu na području današnjeg Novog Sada kazuju nalazi iz Ulice Matice srpske, Bulevara Mihajla Pupina, Ulice narodnih heroja, sa Temerinske petlje, Sajlova, Klise i Slane bare. Gvozdeno doba i prvi milenijum p. n. e. do početaka nove ere obeležava najmlađi period praistorije. Vreme starijeg halštadskog perioda (od prelaza bronzanog u gvozdeno doba od 1100–900. pa do 300. godine p. n. e.) evidentirano je nalazima u Ulici Matice srpske br. 3, na Sajlovu, Slanoj bari i Petrovaradinskoj tvrđavi. Mlađi gvozdenodobni period laten i vreme dominacije keltskih plemena Skordiska do danas je potvrđeno sporadičnim nalazima na Gornjem Sajlovu i Petrovaradinskoj tvrđavi, dok su u široj zoni (Čenej, Kać, Kovilj), arheološki istraživani ostaci naselja iz ovog perioda. Tokom prvog veka n. e. dolazi do rimske dominacije – materijalni ostaci iz prva tri veka nove ere nam svedoče o životu Rimljana u vojnom utvrđenju na Petrovaradinskoj tvrđavi i u njenom podgrađu. Nalazi iz kasnoantičkog perioda, od trećeg do petog veka n. e., odnosno perioda dominacije Sarmata, svedoče o naseljima na Sajlovu i u centru grada, u Ulici narodnih heroja. Tokom ranog srednjeg veka, doba velike seobe naroda i avarske dominacije, odnosno avarsko-slovenskog saveza, od sedmog do devetog veka, organizovani ljudski život je dokazan na Sajlovu, širom novosadskog atara, ali i u centru grada u Ulici Laze Telečkog. Srednjovekovni period od desetog do petnaestog veka obeležen je dolaskom Mađara i dominacijom njihove srednjovekovne države. Materijalni dokazi  srednjovekovne kulture otkriveni su na više lokaliteta: Petrovaradinskoj tvrđavi, Temerinskoj petlji, Sajlovu, Jugovićevu, Klisi, Slanoj bari, Telepu i tzv. Veleđijevom bregu, na današnjem Novom naselju u Ulici Mileve Marić, u centru grada u NJegoševoj ulici, Pašićevoj ulici, na Trgu slobode, u Ulici narodnih heroja, u Katoličkoj porti, porti Saborne crkve, u dvorišti Akademije umetnosti u Ulici Đure Jakšića, na Trgu Marije Trandafil, u Ulici Svetozara Miletića, na Pozorišnom trgu…

Prvi pisani istorijski podaci o naseljavanju na prostoru današnjeg grada potiču iz XIII veka, iz darovne povelje ugarskog kralja Bele IV (1237. godine). Cistercitskoj opatiji u Belakutu, koja se nalazila na mestu današnje Petrovaradinske tvrđave na desnoj obali Dunava, poklonjen je grad ugarskog feudalca Petera Tereija (Petur Warad, Peter Warad 1236, Peturwarod 1237), kojem je grad oduzet zbog učešća u ubistvu kraljice Gertrude, Beline majke. Oko samostana je vremenom niklo vojno utvrđenje koje je kasnije služilo za odbranu od osmanskih prodora – preteča kasnije Petrovaradinske tvrđave.

Nakon Mohačke bitke 1526. kada osmanski osvajači odnose pobedu nad mađarskim plemstvom, austrijska dinastija Habzburg preuzima pravo na ugarsku krunu. U periodu od 1541. do 1687, odnosno četvrte godine Velikog bečkog rata, značajan deo južnih ugarskih krajeva, uključujući područje Novog Sada, nalazi se pod osmanskom vlašću. Tokom Velikog bečkog rata austrijska vojska oslobađa i značajne delove Srbije. U tom trenutku Francuska napada Austriju, što dovodi do povlačenja vojske sa Balkana. Srbi pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, kako bi izbegli osmansku odmazdu, stižu na obale Save i Dunava 1690. godine, te dobijaju zvaničan poziv da se presele na austrijsku teritoriju. Rat je trajao još celu sledeću deceniju, sve do mirovnog sporazuma 1699. Osmanski prodor se u momentima prelivao i na područje Panonske nizije. Turci su 1694. pokušali da opsadom i lađama zauzmu tadašnju Petrovaradinsku tvrđavu, u čijoj je odbrani, po Melhioru Erdujheljiju, izginulo 15.000 austrijskih vojnika. Ovo iskustvo je nametnulo munjevitu potrebu za izgradnjom znatno snažnije i gabaritnije fortifikacije u Petrovaradinu, kao i izgradnju mostobrana i šančeva sa bačke strane. Razvoj Novog Sada, sa sigurnošću i kontinuirano, može se pratiti upravo od te 1694. godine, čime on spada u mlađe evropske gradove. Iz te godine potiče pisani izveštaj austrijskog generala Engelshofena o dovršetku mostobrana sa bačke strane. Ovo je prvi pisani trag o postojanju naselja na mestu današnjeg Novog Sada. Mostobran ili, kako su ga zvali, brukšanac, bio je vojno utvrđenje sa više objekata. Služio je za zaštitu Petrovaradinske tvrđave u slučaju vojnog napada, da se neki mogući iznenadni napad samo amortizuje, dok se pontonski most ne ukloni. Stanovništvo ovog novog naselja zvanog Srpsko Selo ili Petrovaradinski Šanac bilo je, u najvećoj meri, srpsko-pravoslavno i može se razvrstati u dve kategorije, graničare i zanatlije i trgovce. Oni su izvodili radove na tvrđavi, te snabdevali vojsku i pružali zanatske usluge. Do 1699. godine u Šancu je živelo malo stalnih stanovnika, 43 zanatsko-trgovačke porodice i 215 vojno-graničarske. Sezonski se u ovo selo slivao veći broj ljudi. To je sve ispočetka bilo skromno i nesređeno. Kada je 1702. godine osnovana Podunavska vojna granica, u njen bački deo pripao je, pored Bačke Palanke, Vilova, Kovilja i Titela, i Petrovaradinski Šanac. On postaje sedište oberkapetanije. Ovaj nagli skok broja stanovnika najbolje svedoči koliki je strateški značaj pridavan obezbeđenju pontonskog mosta i zaleđu Tvrđave. Sedište Bačko-segedinske eparhije je preseljeno iz Segedina u Petrovaradinski Šanac 1708. godine. Već tada ovo naselje se visoko kotiralo među Srbima južne Ugarske. Premeštanje episkopata imaće veoma važan značaj za dalji razvoj naselja i ubrzaće njegovo prerastanje u grad. Jer, zahvaljujući preduzimljivim episkopima i sveštenstvu, za kratko vreme biće podignuto nekoliko hramova, proradiće prve škole, bolnice, tzv. uboški domovi, kao i druge javne ustanove. Nije manje važna ni svetovna inteligencija koja se počinje okupljati oko crkve. Time na zamahu dobija duhovni život i jača nacionalna svest kod Srba. Stanovništvo gotovo kompletnog srpskog sela Almaš (iz okoline Temerina i Srbobrana) 1718. godine preselilo se u Šanac. Naselje ekonomski jača nakon 1719. godine, kada dobija pravo da dva puta godišnje organizuje vašar, u čemu preuzima primat od Futoga. Prva kuća na sprat je izgrađena 1720. godine. Pošto je posada Petrovaradinske tvrđave bila isključivo nemačko-katolička, u Petrovaradinski Šanac je počelo da se naseljava i nemačko stanovništvo, koje se pre svega bavilo zanatima. Pored Nemaca u mesto se doseljava i izvestan broj Mađara, zatim Šokaca, te „bosanskih katolika“, „katoličkih Sarajlija“ i Hrvata. Sve katoličke narodnosti su bile malobrojne u odnosu na Nemce, i najčešće su  svrstavane pod njih. Do značajnog populacionog i ekonomskog skoka dolazi nakon Beogradskog mira 1739. između Osmanskog carstva i Austrije, kojim je Beograd predat Turcima. Do tada je u Beogradu narasla značajna klasa Srba trgovaca koji su se bavili trgovinom između Austrije i Turske, te znatno nemačko stanovništvo koje je zanatskim uslugama opsluživalo brojnu austrijsku vojsku u Beogradu. Beogradski Srbi i Nemci se sele u Petrovaradinski Šanac. Pored pomenutih naroda, dolaze i Grci, Cincari, Jermeni, Jevreji i dr. Smatra se da su upravo bivši Beograđani, navikli na građanski život, podstakli buduću borbu stanovnika Šanca za samostalan razvoj ovog mesta. U rukopisu „Knjiga o naciji srpskoj” Simeon Piščević, nekadašnji novosadski đak i pisac čuvenih „Memoara”, priča kako su stanovnici ovog grada ispočetka uglavnom samo Srbi, u oko 600 kuća, a posle pada Beograda 1739. godine svi su se beogradski stanovnici preselili ovamo. Bilo ih je, kako kaže, više od hiljadu porodica. A onda, pošto se uvećala trgovina, počeli su dolaziti trgovci „svih nacija a naročito hrišćani iz Turske, Grci, Bugari, Bosanci i Cincari, a uz to još iz unutrašnjih mesta Nemci, Ugri, Jermeni i Jevreji, svi su se tu znali skupljati… Na taj način uvećao se broj sveta od raznih nacija, te ga je sada najmanje 1600 kuća, a svi uživaju slobode koje su po zaslugama date Srbima, koji brojem prevazilaze sve…” Predajom Beograda i preseljenjem njegovog stanovništva, Petrovaradinski Šanac je postao centar trgovine sa Osmanskim carstvom. Pošto je Beogradskim mirom fiksirana granica sa Osmanskim carstvom, bilo je jasno da se ta granica u dogledno vreme neće pomerati. Nekadašnji Beograđani su sa sobom doneli razrađene mreže i kontakte za trgovinu sa Osmanskim carstvom. Upravo u ovom periodu pojavljuje se ogromna potražnja za orijentalnim proizvodima u Evropi, ali i za kvalitetnim evropskim produktima kod Osmanlija. Velik priliv stanovnika diže vrednost gradskog građevinskog zemljišta u Šancu, te dolazi do jagme za njim. U jermenskom crkvenom arhivu je, između ostalog, zapisano: „kupili smo plac, vrt smo ogradili, drvećem zasadili, sebi hram podigli i posvetili ga 1746. godine”. Tako se ne ponaša onaj ko je samo u prolazu, u bežaniji, nego onaj ko je dobro promislio i odlučio da svije gnezdo i produži trajanje kroz niz generacija baš ovde, na okuci Dunava. Pretpostavlja se, mada nema dokumentarnih dokaza, da je Šanac tih 40-ih godina XVIII veka imao status privilegovane varoši (što je na primer bila Subotica).

Vasa Stajić je stanovništvo ove varoši podelio na četiri sloja. Prvi sloj su najraniji doseljenici. Drugi sloj su Bosanci i Hercegovci. Oni su, možda, prelazili sa teskarima iz Sarajeva, pa su ih ovde zvali Sarajlijama, iako za neke od njih znamo da su Hercegovci. Jedan od najpoznatijih je Mostarac Sava Vuković, „koji je 1776. postao graždanin novosadski” i koji je zaveštao veliku sumu za osnivanje Novosadske gimnazije. Treći sloj koji je, po mišljenju Vase Stajića, možda i od najvećeg značaja za razvoj Novog Sada, izbeglice su iz Beograda, tj. stanovništvo srpske savske i nemačke dunavske varoši u Beogradu, koji nisu smeli ni hteli sačekati povratak turske vojske. Četvrti sloj čine doseljenici posle 1748. godine, sa svih strana. Srbi u Šancu su upravo u poslednjoj deceniji pred elibertaciju imali ogroman uticaj, pošto se u njihovim rukama nalazilo najviše zemlje. Značajan problem koji je morio građane Šanca je dvojnost graničarske (vojne) i komorske županijske (civilne) vlasti u njemu. Šanac je tih godina, čak, i bio podeljen u dve vidljive zone. Kameralci su svoje kuće, niske nabojnice, pokrivali trskom, a graničari šindrom. Kameralnim delom, koji je obuhvatao desnu stranu Dunavskog sokaka, pijacu i okolinu Katoličke i Uspenske crkve, upravljala je opština na čelu sa sucem, naizmenično Srbinom pa Nemcem, i tanačnicima. Graničarskim delom, koji je obuhvatao Almaški kraj, okolinu Nikolajevske crkve, obe strane Ćurčijskog sokaka, Zlatnu gredu, okolinu Saborne crkve i levu stranu Dunavskog sokaka, obe strane Lebarskog sokaka i pijacu skoro do katoličke crkve, komandovao je oberkapetan. On je bio podređen komandantu Tvrđave u Petrovaradinu, ali u osnovi prilično samostalan, često samovoljan i „vazda mrzovoljan”. Drugim rečima, oberkapetan Sekula Vitković je nad Srbima graničarima neku vrstu ličnog režima sprovodio nasiljem, pretnjama i ucenama. Graničari su morali sami sebi da kupuju oružje, a glavni prodavac oružja bio je upravo oberkapetan. Na transformaciju srpskog življa od graničara ka građanskom staležu najveći uticaj je imao bački episkop Visarion Pavlović. On je bio jedan od najobrazovanijih Srba svog vremena a na čelu Eparhije bačke nalazio se od 1731. godine pa do svoje smrti 1756. godine. Otvorio je Latinsko-slovensku školu u Šancu 1731. godine kao i prvu bolnicu 1741. Došlo je do oštrog sukoba između oberkapetana Sekule Vitkovića i episkopa Visariona. Dok je Vitkoviću odgovaralo da neprosvećeni Srbi budu njemu lojalni graničari, episkop Visarion je aktivno radio na obrazovanju i emancipaciji Srba stvarajući od njih građansku klasu. Episkop je u školama učio srpsku decu, trgovini i zanatima, nemačkom jeziku i drugim znanjima koja su od njih stvarala konkurentne slobodne građane. Dovodio je najznačajnije ruske i slovenske učitelje, a značajnu pomoć je imao i od učenog Mojsija Putnika, koji ga je kasnije i nasledio. Pored Sekule Vitkovića, neprijateljstvo prema reformama episkopa Visariona pokazivalo je i Mađarsko namesničko veće, koje je tražilo da episkop bude osuđen za veleizdaju i utamničen, što je Beč ipak odbio.

Predstavnici krupnog špekulativnog kapitala u Beču su formirali Privilegovanu orijentalnu kompaniju kojoj su kod zakonodavca obezbedili monopol nad trgovinom sa Osmanskim carstvom. Ovim poduhvatom je pokušano da se uništi pojedinačna trgovina, što je mladom novosadskom građanskom sloju pretilo uništenjem. U ovom periodu dolazi i do najave ukidanja, tj. do razvojačenja, dela Vojne granice u Bačkoj, uključujući i granicu na području Petrovaradinskog Šanca. Možemo pretpostaviti da su i Sekulu Vitkovića Privilegovana kompanija i krugovi koji su trgovali gradskim zemljištem na određen način stimulisali da dodatno pritiska Srbe graničare da se isele iz grada u Stare Banovce.

Jedna od najznačajnijih geopolitičkih situacija koja je uprkos svojoj negativnosti pogodovala oslobođenju Šanca od raznih stega bio je Rat za austrijsko nasleđe koji je trajao od 1740. do 1748. godine. Pošto je Marija Terezija nasledila vlast od svog oca Karla IV, došlo je do protivljenja pojedinih država te su protiv Austrije, pre svega radi oduzimanja vanaustrijskih habzburških poseda, zaratile Pruska, Bavarska, Saksonija, Španija, Napulj, Đenova, Falačka, Keln i Švedska. Na austrijskoj strani u rat su ušle Britanija, Holandija, Hanover, Pijemont i Rusija. Marija Terezija shvatila je neophodnost reforme vojske. Bilo je preko potrebno stvoriti ozbiljnu, savremenu, plaćenu vojsku, za razliku od dotadašnje feudalne vojske koja se pokazala kao neefikasna. Najveći problem je bio potpuni bankrot budžeta, do kog je došlo usled dugog ratovanja.

Rat i monopolističko ponašanje su ubrzali napore za dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada, tzv. elibertaciju. Nosioci pokreta za osamostaljivanje Šanca bili su doseljenici trgovci koji su trpeli ekonomsku štetu. Opravdano su strahovali da bi se situacija mogla i pogoršati posle najavljenog razvojačenja vojnih granica u Podunavlju, Potisju i Pomorišju, kada bi potpali pod razne feudalne obaveze. Ukidanje granica predstavljalo je i gubitak jedne jake iluzije o izvesnoj srpskoj samostalnosti, mada isključivo vojničke, surove, primitivne i veoma nepouzdane. Stoga su građani Šanca preduzeli prve korake da od carice Marije Terezije dobiju najviši mogući status za svoje mesto. Da bi elibertaciju konačno izdejstvovali, kaže akademik Boško Petrović u svojoj monografiji „Novi Sad”, žitelji Šanca su „prethodno sa nesrpskim delom svojih sugrađana uglavili 1747. god. vrlo jasan sporazum, koji je za sto godina posle toga bio baza zajedničkog života u gradu. Sporazumeli su se da će u magistratu oslobođenog grada imati jednak broj predstavnika kao i oni, jednaka prava u biranju senatora i činovništva i u uživanju svoje vere. To je, za ono vreme, doista široko obezbeđenje nacionalne samostalnosti. Budno i uporno čuvano ono će biti politička osnova za kasniju ulogu ovog mesta u političkom i kulturnom životu ne samo Srba u Vojvodini.” Deputacija šanačkih građana, dva Nemca i nekoliko Srba – Racković, Vujić, Bogdanović, Rašković, Hajl i Anderle – krenula je u Beč, „carstvujušču Vijenu”, gde traže zajam od 60.000 forinti za plaćanje elibertacione diplome, daju diškrecije i pišu kako im je teško onde „i drugo kojekuda, i sad bečko kamenje, noge obijati i uz basamke hodeći uzdisavati”. Suma se na kraju popela na 95.000 forinti, zbog plaćanja raznih taksi i podmićivanje bečke birokratije kako bi se stiglo do same carice. Marija Terezija je 1. februara 1748. godine izdala povelju kojom je Petrovaradinski Šanac uvršten u red slobodnih kraljevskih gradova. Odredila je da mu ime bude Neo-Plantea (Neoplanta), mađarski – Uj-Videgh (Ujvidek), nemački – Neu-Satz (Nojzac), što su Srbi preveli kao Novi Sad, a Grci kao Neofite. Grad je dobio pravo na vlastite organe uprave i sud, kao i svoju nezavisnu vlast u liku gradonačelnika i magistrata sastavljenog od 12 senatora. Magistrat je ubirao određene prihode i vršio upravnu i sudsku vlast. Rad magistrata nadzirali su Namesničko veće Ugarske u Požunu i Pridvorna ugarska komora u Beču.

Diploma od 1748. godine u 19. punktu daje pravo varoši da se služi grbom. Taj grb ovako opisuje kraljičino privilegijalno pismo: „Na polju plava štita stoje 3 kule srebrne boje, od koju svaku sredom i odgore opasuje nadstrešnica; kule stoje pojedince svaka za sebe, sazidane od neotesana kamena, nadstrešnica gornjeg im dela je zupčasta, kapije su im zatvorene, prozori otvoreni i udešeni za pucanje. U redu stoje jedan pored druge kraj valovita Dunava, koji zeleno poljepreseca; srednja je nešto viša i šira, nad njom se leprša Nojev golub. Rubom štita ide ovaj natpis: Pečat slobodne kraljevske varoši Novog Sada.”

Od te 1748. godine i u narednih sto godina Novi Sad je doživeo brz, veliki i buran ekonomski, graditeljski i kulturni razvoj. U njemu se otvaraju škole, bolnice, štamparije, manufakture… Od svog početka Novi Sad je grad mnogih narodnosti i grad više veroispovesti, ali Srbi su bili predvodnici u svim sferama života u gradu. O izrazito srpskom duhu koji je krasio Novi Sad svedočili su brojni savremenici. Jedan prosvećen Srbin, prijatelj Dositeja Obradovića, Emanuil Janković, rekao je još 1790. godine da je Novi Sad „središte srpskog naroda”. U vreme Prvog srpskog ustanka austrijski poverenici smatrali su Novi Sad „glavnim urotničkim mestom i centralnom tačkom ilirizma”. Pavelu Jozefu Šafariku se 1813. godine učinio „gnezdom Srpstva”, a Vuk Stefanović Karadžić je 1817. godine zabeležio da je Novi Sad „najveće opštestvo srpsko na svijetu”. „Bila je to poluorijentalna varoš” – kaže Polit u svojim „Uspomenama” – „Novi Sad je pre Bune nosio tip srpske varoši. I patrijarhalna je ta varoš: sedelo se na klupama pred kućom, književnici su tu raspravljali svoja pitanja, trgovci i zanatlije sedeli su pred svojim lokalima u orijentalnom odelu, sa plitkim cipelama na nogama i ćibukom u ustima, i razgovarali grčki”.

Razvoj Novog Sad prekinula je Revolucija 1848/49. godine. Najtragičniji događaj u njegovoj dotadašnjoj istoriji bilo je bombardovanje sa Petrovaradinske tvrđave, 12. juna 1849. godine. Grad je bio porušen, popaljen i opljačkan, sa velikim brojem civilnih žrtava, što od bombardovanja, što od kasnijih represalija mađarske vojske. Kao što je Subotić rekao: „osilili su se u varoši strasti osvete, pljačke i razuzdanosti”. Od materijalne štete koju je grad tada pretrpeo daleko je veća kulturna. Bombardovanje Novog Sad lišilo nas je dragocenih predmeta naše kulture: nestali su portreti koje su uradili novosadski zografi, moleri i piktori, izgorele su privatne biblioteke kojima se služio Šafarik.