Jugoslavija – realizacija nacionalne ideje ili napuštanje srpskog mita

Jugoslavija – realizacija nacionalne ideje ili napuštanje srpskog mita

Autor: Milovan Balaban

Mit, kako to neki zovu, ili pravilnije rečeno nacionalni zavet, je vrednosno opredeljenje i put za koji se opredelio srpski narod i srpska elita još od Svetog Save. Opredeljenje je najsnažnije potvrđeno 1389. godine na Kosovu, kada je ono suštinski zaokruženo i definisano. Carstvo nebesko, odnosno duhovne i večne vrlinske vrednosti su učitane u taj izbor, kojim istina nije uvek sledovao čitav narod, ali ogromna većina jeste. Moderne prilike su zahtevale da se u skladu sa zavetom, za koji je neraskidivo vezano srpsko nacionalno biće, definiše politika i strategija sprovođenja obnavljanja države. Ne kao osnove nacionalne afirmacije, kako je to na Zapadu, već kao izgradnja spoljašnjeg okvira u kom će se nacionalna zavetna ideja afirmisati i imati uslova za uspešniju realizaciju nego u granicama strane države i pod kontrolom drugog, okupatorskog naroda. Izazov je bio ogroman i u mnogo čemu stvaranjem jugoslovenske države srpska elita nije položila ispit.

Rešavanje srpskog nacionalnog pitanja tokom XIX veka bilo je izuzetno složeno, usled rasutosti Srba na Balkanu. Oni su egzistirali u dve carevine, što je činilo njihovu nacionalnu borbu otežanom i što je tražilo intelektualne modele i konstrukte prihvatljive za svet kako bi prihvatio srpsku borbu za oslobođenje, a koja je bila opterećena politikom zapadnih velikih sila. Ove su bile oprezne zbog mogućnosti da  posredstvom Srba Rusija prodre na Balkan i tako omogući upliv i prodor ka toplim morima, protiv čega je bila pre svih Britanija. Isto tako, pri rešavanju srpskog pitanja, osim Turske mogla je biti ugrožena i Habzburška monarhija jer su Srbi bili i značajan etnički faktor u okviru austrijskog carstva.

Kako je Turska bila sve slabija, Britanci su se postepeno preusmeravali, u misiji očuvanja geopolitičkih položaja na Balkanu, na Austriju. To je uočljivo naročito od 1878. godine, na i posle Berlinskog kongresa, kada Britanija, dozvolivši okupaciju Bosne i Hercegovine Habzburzima, Austriji poverava ulogu čuvara poretka na Balkanu i obuzdavanja srpskih nacionalnih ujediniteljskih aspiracija. Otud se kod Srba, a i Hrvata, kao reakcija na srpske oslobodilačke pokrete, počinju javljati ideje o južno-slovenskoj zajednici. Različite. Kod Srba počinje da se traži legitimitet za ujedinjenje, a kod Hrvata, koji su inspirisani Bečom, model zajednice koja će uključiti Srbe, okupiti ih oko Zagreba i uvesti u austrijsku interesnu sferu.

Već kod Konstantina Nikolajeviča, polovinom XIX veka, se vidi pravac u kom idu Srbi i kako oni shvataju eventualnu zajedničku državu. Smatraju da prvo treba da se formiraju srpske zemlje, a potom da se ujedine sa ostalim Južnim Slovenima (ovo naravno nije bio program zvanične srpske države već jednostavno jedna ideja). Ova ideja nije uhvatila koren, ali kao da je donekle anticipirala šta će se desiti, jer sve potonje srpske ideje i srpska viđenja stvaranja velike zajedničke države (praktično do stvaranja Jugoslavije koja je bila protivna ovakvim konceptima) su išle u pravcu neke vrste nadgradnje srpskih zemalja južnoslovenskim prostorima, gde se srpski nacionalni prostor nije dovodio u pitanje.

Sa druge strane, za razliku od Srba koji imaju matičnu državu, postoji prostor zapadno od Drine, nacionalno ne baš potpuno utemeljen, iako ga Vuk Karadžić definiše kao pretežno srpski u skladu sa jezičkim odrednicama, merilima kako se tada definiše nacija u Evropi. Ovaj prostor će postati poprište ideja iz kojih će se i iskristalisati jugoslovenska ideja zasnovana na istovetnosti Srba i Hrvata kao naroda. Promišljajući o Vukovim stavovima može se zaključiti da su oni logični jer je prirodno da jezik čini zajednicu, ali pitanje je da li je on dovoljan da zaokruži naciju. Upravu tu dolazimo na ideju mita, ili zaveta, koji daje zajednici duhovnu kompaktnost što u jednoj široj perspektivi daje vrednosni sistem koji zajednicu može potpuno da definiše kao jednu i nedeljivu. Ono što je bitno, Vuk strogo odvaja one koji govore čakavski i kajkavski dijalekt ne svrstavajući ih u srpski narod.

Narod preko Drine, u dobrom delu, nije imao potpuno nacionalno utemeljenje te je na tome, u saradnji sa Austrijom protežirana ideja stvaranja jugoslovenstva kako bi se neutralisao srpski faktor u cilju da Habzburška monarhija bude zaštićena od srpskih aspiracija. Preteča jugoslovenstva je Ilirski pokret koji je pokušao da narod štokavskog narečja, koji Vuk definiše kao Srbe, postepeno privuče za jedan projekat koji je imao za cilj da Srbe i Hrvate proglasi istim narodom. Kada je Ilirski pokret 1843. godine zabranjen, Hrvati su sve ilirsko počeli da nazivaju hrvatskim. Ovde se nazire ofanziva Hrvata na srpski nacionalni prostor, ili bar onaj nedovoljno definisan, ali u svakom slučaju ne hrvatski. Sa druge strane hrvatsvo i Beč su smatrali da Srbi vrše propagandu kako bi taj deo naroda uvukli u srpski nacionalni korpus.

Vuk je prozirao ideju Iliraca i u tom cilju organizovao skup u Beču sa srpskim i hrvatskim intelektualcima gde je definisao mnogo toga. Pošto je delovao u Austriji jezik koji je bio predmet dogovora, on je nazvao naš jezik pri čemu misli na štokavsko narečje, ali u njega je svrstao sva tri dijalekta, ekavski, ijekavski i ikavski. Ono što je najbitnije, Vuk nigde ne govori da je to srpsko-hrvatski jezik, a znajući njegove stavove može se sa sigurnošću tvrditi da je on mislio na srpski i isključivo srpski jezik, pošto je hrvatski samo onaj kojim govore Čakavci i Kajkavci. Dakle, Bečki dogovor utvrđuje koji je to srpski jezik, koji su njegovi dijalekti i ko govori tim jezikom, iako nigde eksplicitno, usled političkih uslova i delovanja u okviru Habzburške monarhije to ne govori (a i ne može da govori) i eksplicitno ne konkretizuje.

Akcije koje su usledile, političke i filološke, Štrosmajera i Jagića, pokušaće da taj deo nedovoljno utemeljenog naroda, koji gravitira svojoj matici i Srbima, usmeri preko jugoslovenstva, kreiranog iz Beča, planirano da u budućnosti bude okupljen oko Zagreba, odvoji od srpstva i time zaštiti austrijsku monarhiju od srpskog upliva i u krajnjoj liniji onaj pravoslavni deo prvo pounijati, a posle i veže za Vatikan. Time se pokušalo rešiti srpsko pitanja preko Drine u korist Hrvata u cilju bezbednosti Beča.

U tom duhu Vatrosav Jagić, filolog, prvi počinje da tumači Bečki dogovor kao dogovor Srba i Hrvata, istih naroda sa dva imena koji su zajednički formirali jezik, dakle potpuno drugačije od onoga kako ga je Vuk definisao. Možda nije slučajno što ova nova ofanziva pada u godini Vukove smrti, ali je sigurno da ona ima za cilj da kroz izjednačavanje identiteta dva naroda, Srbe odvoji od srpskog nacionalnog korpusa i veže za snažnije – za hrvatstvo i Beč. Takvo tumačenje, takva paradigma, je na snazi u Austro-Ugarskoj konstatna do Prvog svetskog rata.

Sa druge strane, srpski lingvisti nisu delili mišljenje hrvatskih kolega i sve do Prvog svtskog rata su Bečki dogovor, Vukove reforme i čitavu jezičku problematiku posmatrali sa aspekta Srbistike. Tek posle Prvog svetskog rata, stvaranjem Jugoslavije, menja se paradigma. Tada, za čudo, i srpski lingvisti menjaju paradigmu i prihvataju Jagića kao onoga koji je najbolji tumač Bečkog dogovora, čime su prihvatili da sva književnost, uključujući i dubrovačku, pripada jednako srpskoj i hrvatskoj kulturnoj baštini. Može se reći da je time za Hrvate prva faza borbe za prisvajanje naroda koji govori štokavski bila uspešno završena.

Uspelo se u nametanju teze da je narod jedan, i srpski i hrvatski, čime je tapija sa srpskog prešla u neku vrstu zajedničkog vlasništva. Dakle, može se reći da i ideja integralnog jugoslovenstva kralja Aleksandra iz 1929. nije autentična srpska, ali kod kralja je ona iskreno sprovođena dok je kod Hrvata imala samo za cilj da se istakne zajednička tapija nad jedni delom srpskog naroda, ili onoga koji je gravitirao ka Srbima, kako bi se u budućnosti taj narod odvojio od srpskog nacionalnog korpusa i okrenuo ka Zagrebu čime bi ušao u katoličko-austrijsku interesnu sferu. U tom kontekstu treba gledati trijalistički koncept Štrosmajera, koji je imao za cilj da stvori južnoslovensku upravnu jedinicu u okviru monarhije, ali koja bi gravitirala i bila okupljena oko Zagreba i bila stub bečke carevine.

Iako u Srbiji vlada srbistička paradigma, i iako u Srbiji do Niške deklaracije 1914. godine nema nikavih koraka koji idu ka ujedinjenju sa svim Južnim Slovenima, ipak se pojavljuju intelektualci koji podržavaju Jagićevu paradigmu. Skerlić, pa čak i Cvijić su u tom krugu. Cvijić je bio u dobrim odnosima sa kraljem Aleksandrom, što može da bude pokazatelj kako su te ideje dolazile u srpsku sredinu. Postupno su sejane i nicale, ali i donosile gorke plodove.

Tokom Velikog rata, Srbi su došli u situaciju da sprovode ove ideje, čak i ne shvatajući potpuno da one nisu njihove, štaviše da su suprotne srpskoj vekovnoj i duhovnoj vertikali. Srpska elita se zalagala za stvaranje jugoslovenske države u mnogo čemu na osnovu jugoslovenstva Štrosmajerovog i jezičke politike Vatrosava Jagića, istina videći u zajedničkoj državi i ostvarenje vekovnog srpskog sna o državi u kojoj će se konačno čitav narod okupiti. Čak su tokom rata i saveznici bili protiv te države, ali samo u onom delu gde su imali strah da će ona ipak imati srpski pečat.

Najzanimljivije je držanje Velike Britanije jer je ono, u krajnjoj liniji, bilo i najbitnije za stvaranje zajedničke države. Po principu narodnosti, Britanci podržavaju stvaranje proširene Srbije što se najbolje očituje pri sklapanju Londonskog ugovora, aprila 1915. godine. Međutim i tada Britanci za ono što Srbija tek treba da dobije, a što je neizvesno, traže da ona odmah ustupi Vardarsku Makedoniju Bugarskoj. Istovremeno da je neizvesno ono što oni nude pokazuju i pregovori koje imperija vodi do 1918. godine u cilju održanja Habzburške monarhije. Tek kada ovi pregovori propadaju uz američku asistenciju pristaje se na stvaranje jugoslovenske države u kojoj Srbi neće biti dominantan faktor, u kojoj će biti svi napori ka političkom kreiranju zajenice od strane Hrvata i Slovenaca podržavani (Siton Vatson je primer engleskog intelektualca koji podupire hrvatsko-austrijsko-katoličku paradigmu Jugoslavije), a koja će istovremeno biti brana germanskoj ekspanziji i naročito boljševičkoj opasnosti.

Prva Jugoslavija, podrivana od strane njenih zapadnih naroda, ozbiljno je poljuljala srpski nacionalni duh i zavetno opredeljenje, dok je druga bila isključiva negacija istog. Stvorena od strane hrvatskih i slovenačkih komunista, uz podršku Vatikana i presudnu ulogu zapadnih saveznika, ona je bila sve samo ne zavetno ostvarenje Srba sa ciljem okupljanja u jednoj državi. Ona je bila konstantno u fazi dezintegracije, skraćivanja srpskog nacionalnog prostora, slabljenja duhovne vertikale naroda uz snaženje nacionalnih ideja i državnosti Slovenaca i Hrvata, što je i rezultiralo na kraju njenom potpunom dezintegracijom.

Može se reći da je napuštanjem zavetne misli od strane srpske elite, zaslepljene uopšteno zapadnim svetom, tek bilo moguće usvojiti hrvatsko-katoličko-austrijsku paradigmu nacije i države, što je uslovilo u prvom stupnju priznanjem Srba i Hrvata za isti narod, ali kasnije, kada je stvorena zajednička država, i aspiracijom Hrvata ka posebnosti i prisvajanju onoga što je nekada bilo srpsko. Pobeda na filološkom polju je uslovila postepene pobede na političkom. Stvaranjem Banovine Hrvatske 1939. godine, Hrvatskoj je pripao, između ostalih teritorija koje nikada nisu bile hrvatske, uključujući i Dubrovnik, čime je počeo proces aneksije dubrovačke književnosti.

Dalji pravac borbe Hrvata za dezintegraciju države i ovladavanje prostorima do Drine se odvijao uporedo na političkom i filološkom planu. Dokaz za to je Novosadski dogovor i sve ono što je usledilo posle njega, što je stvorilo konačne osnove za odvajanje Hrvatske (Slovenija je imala mnogo čvršće argumente za tako nešto). Pomenuti Novosadski dogovor zaključuje, na paradigmi Vatrosava Jagića, da su Srbi i Hrvati stvarali srpsko-hrvatski jezik, ali implicitno dodaje da je latinica hrvatsko pismo i ijekavica narečje, dok su srpske ćirilica i ekavica. Ovim se srpska latinična kljiževnost amputira od Srbije, naročito je bitno da se ovim dubrovačka kljiževnost definitivno našla na korak od konačne asimilacije u hrvatski nacionalni korpus i hrvatsku kulturnu baštinu.

Posle Novosadskog dogovora, koji još uvek govori da je to jedan jezik, ipak su se stvorili uslovi da se kuća razdeli, odnosno da 1967. godine najistaknutiji hrvatski filolozi izađu u javnost sa stavom da za njih ne važi Novosadski dogovor. Oni dalje kažu da ekavica i ćirilica jesu srpski, ali ijekavica i latinica su hrvatski jezik i pismo što pripada hrvatskom nacionalnom blagu i identitetu. Može se reći da se tad konačno zvanično odvojio hrvatski jezik kao zaseban, iako je stvoren otuđivanjem dela srpske štokavštine, srpskog štokavskog narečja i asimilacijom stanovništva koje je gravitiralo ka srpskom nacionalnom korpusu. Potpuna realizacija ove ideje ostvarila se i poklopila sa političkim otcepljem Hrvatske od Jugoslavije.

Na kraju se može reći da Jugoslavija i jugoslovenska ideja, kakvu je poznajemo, nije kompatibilna sa srpskom zavetnom idejom, ili kako to neki zovu srpskim mitom. Štaviše, ova dva pogleda su direktno suprotstavljena, jedan isključuje drugi. Zbog toga je srpski narod najviše pretrpeo. Izgubio je istorijsko sećanje, vrednosne sudove, koje nosi zavetna ideja, gotovo je izbrisao iz pamćenja što je uslovilo i još uvek uslovljava nedovoljno razaznavanje puta koji treba da odabere u savremenim i složenim geopolitičkim i svetkim prilikama i iskušenjima kojima je izložen.