Potresi u Rijadu

Potresi u Rijadu

Autor: Nemanja Starović

Od kraja oktobra do danas, vlasti Saudijske Arabije privele su oko pet stotina ljudi u sklopu borbe protiv korupcije najvišeg nivoa, među kojima više članova kraljevske porodice, ministara i vlasnika krupnog kapitala. Akcijom rukovodi mladi prestolonaslednik Muhamed bin Salman, koji je ovim putem eliminisao veliki broj svojih rivala i prigrabio količinu vlasti koju u svojim rukama nije držao niko još od smrti njegovog dede, osnivača savremene Saudijske Arabije, Abdulaziza ibn Sauda.
Ovim se nastavlja niz potresa koji već mesecima pogađaju kako pustinjsku kraljevinu, tako i njeno neposredno okruženje, a koji su započeli još uplitanjem Saudijske Arabije u Jemenski građanski rat pre skoro tri godine. Iako se sukobu u Jemenu ne vidi kraj, Rijad je juna ove godine otvorio i oštar diplomatski spor sa susednim Katarom, a nedavna ostavka libanskog premijera Saada Haririja, koju je saopštio upravo tokom posete Saudijskoj Arabiji (kasnije ju je povukao), po mnogima predstavlja pokušaj destabilizacije ove mediteranske države za račun zvaničnog Rijada.
I dok se očekuje njegovo zvanično proglašenje za kralja, do kojeg bi moglo doći u narednim mesecima, prestolonaslednik Muhamed najavljuje ambiciozne infrastrukturne projekte poput izgradnje potpuno novog grada na obalama Crvenog mora, ali i napuštanje rigidnog salafizma, te povratak umerenijim formama islamskog učenja. Čini se da planovi mladog princa uživaju punu podršku Bele kuće, ali ostaje otvoreno pitanje hoće li poraženi članovi kraljevske uzvratiti udarac, dok se reakcija velikih rivala iz Teherana svakako mora očekivati.
No, šta se zapravo krije iza eratičnih poteza mladog prestolonaslednika? Pre svega, mora se imati u vidu to da dešavanja koje se pred našim očima odvijaju unutar Saudisjke Arabije predstavljaju daleko dublje i dalekosežnije promene, nego što bi to bila prosta tranzicija personalne vlasti. Naime, još od vremena vlasti Abdulaziza ibn Sauda, vlast u pustinjskoj kraljevini je zasnovana na dva najvažnija stuba. Prvi stub predstavlja čvrsta veza vladara i vladarske kuće sa salafističkom religijskom elitom, dok drugi čini široki konsenzus unutar veoma brojne porodice Saud. Nasuprot principu primogeniture koji nam je je dobro poznat i po kome preminulog vladara nasleđuje njegov najstariji sin ili najstarije dete, u Saudijskoj Arabiji je nakon smrti Ibn Sauda uspostavljen sistem ko kome je kralj biran iz reda njegovih sinova, pri čemu za naslednika prestola nije mogao imenovati sopstvenog sina, već isključivo brata ili sinovca, a sve najvažnije funkcije u državi su deljene između ostalih članova vladarske familije.
Promene koje se u Saudijskoj Arabiji odvijaju poslednjih meseci drmaju oba gore navedena temelja. Prvo, imenovanjem svog sina Muhameda za naslednika prestola, kralj Salman je prekršio princip uspostavljen još 1953. g. i vlast praktično učinio naslednom. Sa druge strane, nastupi prestolonaslednika u kojima najavljuje povratak umerenijim formama islamskog učenja prete da ugroze čvrstu spregu vladarske kuće i salafističke religijske elite. Pritom, moramo imati u vidu to da salafizam/vehabizam predstavlja zvaničan vid ispovedanja islama u pustinjskoj kraljevini, ali da toj školi islama ne pripada više od jedne četvrtine stanovnika i to prevashodno u centralnoj provinciji Nadžd oko glavnog grada Rijada. Uz 15-ak procenata šiita, većina stanovnika Saudijske Arabije pripada konvencionalnim vidovima sunitskog islama. Pridodamo li tome još i to da je većinom mladom stanovništvo bogate kraljevine svakako izloženo tokovima globalizacije, pa u određenoj meri i vesternizacije, jasno je da prestolonaslednik Muhamed ima nameru da populističkim pristupom temelj svog legitimiteta izmesti iz oblasti konsenzusa porodične oligarhije ka podršci širokih narodnih slojeva. No, ono što ovaj plan čini neizvesnim jeste nepostojanje izgrađenih mehanizama kojim javno mnjenje može da utiče na političke tokove u Saudijskoj Arabiji, pa stoga ovi potezi prestolonaslednika ipak predstavljaju iskorak u nepoznato.
Privođenje više stotina ljudi u sklopu borbe protiv korupcije, kojom na čelu ad-hok formirane komisije rukovodi sam prestolonaslednik, nesumnjivo predstavlja važan korak u procesu konsolidacije njegove lične vlasti. Eliminacijom potencijalnih rivala iz reda vladarske porodice, Muhamed bin Salman je ovladao svim trima granama oružanih snaga Saudijske Arabije (vojska, policija, nacionalna garda), administrativnim aparatom, medijima i glavnim finansijskim tokovima, tako da buduća abdikacija njegovog oca i imenovanje za kralja ostaju samo formalnost.
No, jedna od najvažnijih dimenzija tekuće „čistke“ je novčana. Među privedenima, koji su isprva držani u holu luksuznog hotela Ric u Rijadu su neki od najbogatijih ljudi kraljevine, puput princa Alavida bin Talala, zvanično najbogatijeg čoveka u državi. Imajući u vidu to da korupcija u nekom vidu predstavlja uobičajeni način poslovanja u Saudijskoj Arabiji, jasno je da ova privođenja za cilj imaju nešto drugo, a ne uspostavljanje zakonitosti u radu najvećih kompanija. Radi se, naime, o određenoj vrsti iznude kojoj su izloženi privedeni i pred koje je po navodima bliskoistočnih medija stavljen izbor da oko 70% svoje imovine stave na raspolaganje vlastima, u zamenu za svoju slobodu. Velika većina je naravno sklona da se povinuje takvom diktatu, a procena je da će prestolonaslednik ovim putem brzo prikupiti oko 100 milijardi dolara.
Iako Saudijska Arabija po opštem mišljenju ne predstavlja državu kojoj nedostaje novca, stvari ipak stoje nešto drugačije. Uprkos najnižim proizvodnim cenama na planeti, niske cene nafte na svetskom tržištu su se negativno odrazile na budžet pustinjske kraljevine, a promene u globalnoj ekonomiji i sve manji uvoz nafte od strane SAD primorali su Rijad da intenzivno razmišlja o vremenu „posle nafte“, poput svojih suseda u Ujedinjenim Arapskim Emiratima. Stoga ne predstavljaju iznenađenje ambiciozni planovi Muhameda bin Salmana o razvoju visokih tehnologija, unapređenju turističke ponude i izgradnji potpuno novog grada na obalama Crvenog mora, za šta bi troškovi mogli iznositi i 500 milijardi dolara. Takozvani obračun sa korupcijom predstavlja jedan od načina za prikupljanje sredstava za realizaciju velikih projekata, dok je drugi veoma izdašan izvor pronađen u planiranoj prodaji 5% udela u državnoj naftnoj kompaniji Aramko, koja je planirana za 2018. godinu. O kolikom se potencijalnom poslu radi, najbolje govore grube procene vrednosti kompanije Aramko (precizne ne postoje, budući da deonice do sada nisu listane na svetskim betzama) po kojima njena vrednost iznosi negde između 2.000 i 10.000 milijardi dolara. Prateći tu računicu, jasno je da će se prodajom 5% udela u kompaniji dobiti 100-500 milijardi.
Ovako krupne promene ne bi bile moguće bez snažne međunarodne podrške, koju je Muhamed bin Salman dobio u Vašingtonu. To što je prva poseta novog američkog predsednika Donalda Trampa upriličena upravo Rijadu maja ove godine, svakako je plod intenzivnih veza koje je Muhamed bin Salman putem prijatelja iz Ujedinjenih Arapskih Emirata uspostavio sa Trampovim zetom DŽaredom Kušnerom, danas već glavnim savetnikom američkog predsednika za pitanja Bliskog istoka i nezvaničnim kreatorom politika SAD u ovom regionu.
Saradnja SAD sa svojim novim pulenom u Rijadu ima i širu dimeziju, koja se ogleda u formiranju širokog anti-iranskog saveza, čiji su glavni činioci Saudijska Arabija i Izrael, do skoro veoma nezadovoljni nuklearnim sporazumom koji je prethodna administracija u Vašingtonu postigla sa Teheranom. Imajući sve to u vidu, može se očekivati otvaranje novih žarišta dugotrajnog hladnog rata koji na širem prostoru Persijskog zaliva Saudijska Arabija i Izrael vode protiv Irana, a koji se već ispoljava u Siriji, Iraku, Jemenu ili u svom diplomatskom vidu oko Katara. Međutim, jasno je i to da se Teheran nikako ne sme potceniti, odnosno da Iran za ambicije SAD i njihovih saveznika predstavlja daleko tvrđi orah nego što su to bili npr. Avganistan ili Irak. Učvrstivši svoje tradicionalno savezništvo sa Rusijom i izgradivši novo sa Turskom, Iran je zauzeo čvrstu poziciju sa druge strane Persijskog zaliva, odakle sa velikom dozom samopouzdanja posmatra aktuelne procese u Saudijskoj Arabiji.