Geopolitika Korejskog poluostrva

Geopolitika Korejskog poluostrva

Autor: Nemanja Starović

Razmatrajući značaj Korejskog poluostrva i njegove geopolitike u savremenom okruženju, korisno je prisetiti se čuvene Hegelove misli po kojoj se istorija sveta kreće od istoka prema zapadu. U tome se, naime, može prepoznati svest o istorijskom razvoju drevnih civilizacija Kine, Indije, te Bliskog istoka, koje su u novom veku ustupile žezlo svetskog progresa Evropi. Međutim, izvodeći tu misao dalje, možemo reći kako je tokom XX veka istorija „preskočila“ Atlantik, budući da se zamajac planetarnog razvoja preselio u Sjedinjene Američke Države, što je svoj vrhunac dostiglo u tzv. unipolarnom momentu tokom poslednje decenije prošlog veka. Ipak, dinamičan uspon Kine, kao i drugih država Istočne Azije, doveo je do toga da vođeni Hegelovom tezom danas već možemo reći kako je istorija zatvorila pun krug, te da se preletevši Tihi okean ponovo našla na istoku Azijskog kontinenta. Status „svetskog jezera“ kako je do skoro nazivan Atlantik, danas pripada Pacifiku, a time i geopolitički značaj svih njegovih rubnih područja u poslednjim godinama dramatično raste, pre svega onih poput Korejskog poluostrva na kojima se sudaraju geopolitički areali Pekinga i Vašingtona.
Južni deo Korejskog poluostrva zahvata teritorija Južne Koreje (zvanično Republika Koreja), čija populacija trenutno broji preko 51 milion stanovnika i koja spada u red najrazvijenijih država planete, sa bruto društvenim proizvodom koji prevazilazi 39.000 dolara po glavi stanovnika. Gotovo polovina stanovnika Južne Koreje živi na području urbane aglomeracije glavnog grada, Seula.
Severni deo Korejskog poluostrva, kao i manji deo područja na koji se poluostrvo naslanja, pripada teritoriji Severne Koreje (zvanično Demokratska Narodna Republika Koreja). Severna Koreja ima oko 25 miliona stanovnika, a procena bruto društvenog proizvoda je veoma niska i iznosi svega 1.800 dolara po glavi stanovnika, s tim da se mora imati u vidu kako u uslovima planske privrede i zatvorenog ekonomskog sistema koji postoji u Severnoj Koreji, BDP ne može biti pokazatelj životnog standarda stanovništva u onoj meri u kojoj je to uobičajeno. Osim sa Južnom Korejom na jugu i Narodnom Republikom Kinom na severu, Severna Koreja na krajnjem severoistoku deli i 17 km granice sa Ruskom Federacijom, čime je efektivno zatvoren izlaz Kine na Japansko more.
Ne zalazeći previše duboko u istoriju, bitno je naglasiti da se na prostoru Korejskog poluostrva prve državne zajednice formiraju još u II veku pre nove ere, a da do ujedinjenja međusobno suprotstavljenih kraljevstava dolazi koncem XIV veka pod dinastijom Čoson, koja će vladati punih pet vekova. Najznačajniji vladar te dinastije bio je Sedžong Veliki, koji je vladao u prvoj polovini XV veka i u nasleđe korejskoj naciji ostavio hangul, fonetsko pismo koje se i danas koristi u obe korejske države. Pismo je sačinjeno od 41 fonetskog znaka, koji se u pisanju grupišu u slogovne blokove. Tokom najvećeg dela novovekovne istorije Koreja je bila pod nominalnom vlašću kineskih suverena, uz visok stepen unutrašnje samostalnosti. No, u XIX veku ekonomsku i političku dominaciju nad poluostrvom preuzima sve razvijeniji Japan, što se i formalizuje nizom ugovora koncem tog stoleća. Konačno, 1910. godine Japan uključuje Koreju u sastav svog carstva, čiji će integralni deo ostati do kraja Drugog svetskog rata.
Period od 35 godina japanske vlasti u Koreji obeležen je politikom oštre kulturne i političke asimilacije, pogotovo u poslednjim fazama. Zabranjena je upotreba korejskog jezika i pisma, a prema procenama do 1945. godine, čak 80% stanovnika Koreje bilo je registrovano pod japanskim imenima. S druge strane, tri i po decenije japanske vlasti u Koreji praćene su naglom industrijalizacijom, razvojem infrastrukture i ekonomskim napretkom u svakom smislu. Tokom imperijalne ekspanzije i Drugog svetskog rata, građani Koreje uglavnom nisu mobilisani u sastav japanske armije, ali je više miliona bilo podvrgnuto prinudnom radu na Japanskim ostrvima i širom carstva, dok je posebno mučna bila seksualna eksploatacija velikog broja žena u tzv. „kućama za utehu“ japanske vojske, što do današnjih dana ostaje kontroverzno pitanje u odnosima Tokija kako sa Pjongjangom, tako i sa Seulom.
U samoj završnici Drugog svetskog rata, sovjetska armija jedan dan pred kapitulaciju Japana ulazi na Korejsko poluostrvo sa severa iz pravca Mandžurije, dok američke trupe prelaze preko Japanskog mora i uspostavlja se privremena demarkaciona linija na 38. paraleli severne geografske širine. S obzirom na to da plan o uspostavljanju nove uprave formirane po principu podele vlasti nije zaživeo, podela poluostrva se i formalizuje 1948. godine formiranjem dvaju država, pri čemu obe zadržavaju pretenzije vlasti nad čitavim poluostrvom.
Procenivši da je povoljan momenat za to, lider Severne Koreje, Kim Il Sung, juna 1950. godine pokreće invaziju na jug i za svega tri meseca ovladava gotovo celim poluostrvom, izuzev oblasti oko grada Pusana. U kontraofanzivi koja je usledila, trupe Ujedinjenih nacija predvođene Amerikancima za dva meseca sprovode siloviti preokret i potiskuju severnokorejske snage bezmalo do kineske granice. Konačno, u sukob se uključuje i Narodna Republika Kina, čime se ponovo uspostavlja balans snaga na kopnu i američke snage odbacuju natrag prema jugu. Ipak, američka premoć u vazduhu opstaje do kraja rata, a u surovim bombardovanjima severnokorejskih gradova gine ili biva ranjen bezmalo svaki četvrti stanovnik. Ratna dejstva se okončavaju jula 1953. godine primirjem i uspostavljanjem demilitarizovane zone koja približno prati 38. paralelu, koja je i bila demarkaciona linija pre početka sukoba.
Godine koje su sledile u Južnoj Koreji je obeležio dinamičan privredni rast, kao i demografska ekspanzija. Otvoreno tržište Japana i Amerike, kao i politička podrška Vašingtona omogućili su Seulu da se privredno razvije i uz Singapur, Hong-Kong i (kinesku odmetnutu provinciju) Tajvan dobije status „azijskog ekonomskog tigra“. Ipak, ekonomski razvoj i rast životnog standarda nije u uslovima konstantne ratne pretnje doveo i do uspostavljanja inkluzivnih političkih institucija, te Južna Koreja sve do demokratskih reformi koncem 80-ih godina ostaje pod vlašću autoritarnih režima sa naglašenom ulogom armije.
Do početka 70-ih privredni razvoj Severne Koreje je u dobroj meri pratio trendove na jugu poluostrva, ali sve veća politička izolacija režima u Pjongjangu je uslovila prvo ekonomsku stagnaciju, a potom u novim okolnostima početkom 90-ih i dramatičan privredni i socijalni slom. U kombinaciji sa nekoliko sušnih godina koje su usledile, Severna Koreja zapada u humanitarnu katastrofu i ne uspeva da prehrani sopstveno stanovništvo, a svet obilaze izveštaji o rasprostranjenoj gladi. Ipak, do konca decenije, Severna Koreja uspeva da se oporavi i stabilizuju svoj privredni razvoj.
Istoriju Severne Koreje obeležila je politička dinastija Kim, osnovana od strane Kim IlSunga, neprikosnovenog komunističkog vođe koji je vladao do svoje smrti 1994. godine, mada do današnjeg dana posthumno nosi titulu „večnog predsednika republike“, što Severnu Koreju formalno čini jedinom tanatokratijom na planeti. Odsečen od globalnog Zapada, Kim IlSung ulazi i u ideološku konfrontaciju sa saveznicima u Moskvi, neprihvatajući program destaljinizacije 50-ih godina, kao i sa Mao Zedungom u Kini, čime Severna Koreja postaje politički, a posledično i ekonomski jedna od najizolovanijih država na planeti. Veliki vođa takvu politiku podiže na nivo doktrine koju naziva „džuče“ i koja podrazumeva samodovoljnost jedne komunističke države i oslanjanje na sopstvene snage.
Još za Kim IlSungovog života promovisan je za naslednika, vlast će nakon očeve smrti preuzeti Kim DŽongIl, verovatno najkoloritnija ličnost među trojicom pripadnika političke dinastije Kim. Filmofil, obožavatelj Elvisa Prislija i poklonik luksuza svake vrste, preuzima vlast u verovatno najtežem periodu za narod Severne Koreje, u okolnostima raspada Sovjetskog Saveza i potpune planetarne dominacije SAD-a. Doktrini „džučea“ on pridodaje i sopstvenu ideju „songun“, koja bi se mogla prevesti kao „armija prvo“ i podrazumeva potpuno potčinjavanje svih državnih politika razvoju vojno-bezbednosnog kompleksa, što je usled globalnih političkih okolnosti i nepovoljnih meteoroloških uslova svakako doprinelo teškim socijalnim uslovima i gladi koja se pojavila tokom prvih godina njegove vlasti. Sa druge strane, upravo tokom perioda njegove vlasti koja je potrajala do 2011. godine razvoj raketnih i nuklearnih tehnologija u Severnoj Koreji dobija snažan zamajac i Pjongjang ulazi u red nuklearnih vojnih sila. Poput svog oca i Kim DŽongIl je posthumno nastavio da nosi titulu „dragog vođe“ i formalno je još uvek generalni sekretar Radničke partije Koreje.
Od 2011. godine do danas, vlast nad Severnom Korejom se nalazi u rukama Kim DŽong Una, sina i unuka Kim DŽongIla, odnosno Kim IlSunga. Iako školovan na Zapadu, najverovatnije u Švajcarskoj, najmlađi član dinastije Kim se pokazao kao veran čuvar političkog nasleđa koje mu je ostavljeno. Mada je od strane mnogih stranih analitičara isprva smatran marionetom moćnih vojnih i partijskih struktura, brzo je preuzeo sve poluge vlasti, što je i demonstrirano egzekucijama nekih od najviših figura u sistemu vlasti, uključujući sopstvenog ujaka DŽang SongTaeka. Suočen sa talasom nasilnih promena režima, poput tzv. „Arapskog proleća“ koje je koincidiralo sa njegovim dolaskom na vlast, odlučio se da do maksimuma iskoristi moć odvraćanja koju status nuklearne sile Severnoj Koreji pruža.
U žižu svetske javnosti Severna Koreja je i došla upravo zbog nuklearne pretnje susedima, pa čak i daljem okruženju, koju potencira poslednjih godina, odnosno nakon 2006. godine kada je izvela prvu nuklearnu probu. O progresu koji je na polju nuklearnog naoružanja Pjongjang napravio za tek nešto više od decenije najbolje govori podatak po kome je prva nuklearna proba izazvala detonaciju ekvivalentnu snazi manje od jednog kilotona eksploziva TNT, dok je termonuklearna proba iz septembra 2017. godine imala snagu od 250 kilotona. Perspektive radi, snaga nuklearnih bombi bačenih na Hirošimu i Nagasaki bila je 15-20 kilotona, ali isto tako najsnažnije nuklearne bombe koje poseduju Vašington i Moskva dosežu snagu od čak 50.000 kilotona TNT.
Pored razvoja nuklearne bombe, stvarnu snagu nuklearne vojne sile čine i kapaciteti za njenu „dostavu“, odnosno lansiranje na što veću udaljenost. U tom smislu, raspoloživi podaci i analize raketnih testova Pjongjanga koji su posebno učestali od početka 2017. godine pokazuju da je Severna Koreja u potpunosti ovladala tehnologijom proizvodnje raketa malog i srednjeg dometa, te da na lageru po svemu sudeći ima već više stotina raketa ovog tipa. Kada imamo u vidu da rakete srednjeg dometa imaju domet od 1.500 kilometara, jasno je da se u opsegu njihove potencijalne upotrebe nalazi ne samo Južna Koreja, već i praktično cela teritorija Japana. U poslednjih šest meseci Severna Koreja je izvela probe tri interkontinentalne rakete dometa preko 6.000 km, a za poslednju raketu lansiranu krajem novembra 2017. se procenjuje da bi sa dometom od preko 10.000 km mogla dosegnuti do bilo kog velikog grada u kontinentalnom delu SAD-a.
Osim nuklearnih kapaciteta koje ubrzano razvija, strategija odvraćanja koju Severna Koreja sprovodi ima još jedan snažan oslonac. U pitanju su konvencionalni artiljerijski kapaciteti, u čijem dometu se nalazi glavni grad Južne Koreje. Imajući u vidu blizinu granice uz koju se razvila urbana aglomeracija Seula u kojoj živi 25 miliona ljudi, čak i najoptimističnije procene generalštabova u Seulu i Vašingtonu govore da bi broj civilnih žrtava sa južnokorejske strane u slučaju rata sa Pjongjangom već prvoga dana premašio milion.
Dugotrajni konflikt koji traje još od Korejskog rata, a koji još uvek nije formalno zaključen mirovnim sporazumom, uslovljava permanentno prisustvo američkih vojnih snaga u Južnoj Koreji i Japanu, a pojačane tenzije poslednjih godina dovode do snaženja vojnih snaga SAD-a na tim područjima. Imajući u vidu sve izraženije rivalstvo Pekinga i Vašingtona u areni međunarodne politike i ekonomije, nije teško izvesti zaključak po kome tenzije sa Pjongjangom u izvesnoj meri i odgovaraju SAD-u, jer time opravdavaju svoje sve snažnije vojno prisustvo u neposrednoj blizini Kine. Isto tako, Peking ima motiv da sve asertivnije obuzdava režim u Pjongjangu kako bi prekinuo spiralu koja se kreće u krajnje nepovoljnom pravcu po kineske interese. Stoga ne bi bilo nezamislivo da u perspektivi upravo Kina, čiji se uticaj po dubini na državne i armijske strukture Severne Koreje ne sme potceniti, utiče na promenu politike Kim DŽong Una, pa moguće čak i na promenu režima u određenom vidu.
Svemu ovome treba pridodati i faktor unutrašnje američke politike. Naime, Donald Tramp se već prvog dana nakon predsedničkih izbora suočio sa do tada nezabeleženom opstrukcijom unutar političkog i medijskog establišmenta, do te mere da je još uvek upitno da li je uspeo da u potpunosti ovlada mehanizmima državne vlasti. Poznajući istoriju SAD-a, jasno je da ne bi bio prvi američki predsednik koji bi bio izložen medijskom pritisku, padu popularnosti i pravosudnim istragama posegnuo za realizacijom ratnog scenarija na nekom delu planete, a nove tenzije na Korejskom poluostrvu bi mogle poslužiti kao idealna prilika za tako nešto.
Razmatranje geopolitike Korejskog poluostrva ne bi bilo celovito bez osvrta na perspektivu ujedinjenja. Kao što je već rečeno, vlasti obe Koreje u svojim ustavima imaju sadržane pretenzije ka ujedinjenju poluostrva, a duga istorija konflikta u određenim fazama bila je prekidana pokušajima pomirenja. Prvi koraci načinjeni su početkom 70-ih nakon detanta Kine i SAD-a pod Niksonovom administracijom, da bi se višedimenzioni procesi saradnje razvili tek nakon potpisivanja zajedničke deklaracije Seula i Pjongjanga 2000. godine. Aktivna uloga Seula u tim procesima bila je posledica tzv. „politike sunčevih zraka“ koja je otpočela slanjem velikih humanitarnih pošiljki hrane Severnoj Koreji 1998. godine i nastavila se omogućavanjem međusobnih poseta članova porodica razdvojenih nakon Korejskog rata i sličnim aktivnostima. Ipak, ta politika je doživela neuspeh i konačno je napuštena koncem prve decenije XXI veka, prevashodno usled tenzija izazvanih nuklearnim probama Pjongjanga.
Politika ujedinjenja je verovatno vrhunac svoje vidljivosti u međunarodnim okvirima dostigla kada su sportisti dve države zajedno defilovali na otvaranjima Olimpijskih igara 2000, 2004. i 2006. godine, pri čemu se na tribinama vijorila „zastava korejskog ujedinjenja“ sa prikazanim konturama poluostrva u plavoj boji na beloj pozadini. U ekonomskom smislu, najveći iskorak učinjen je formiranjem Kaesong industrijskog parka 2002. godine. Lociran desetak kilometara severno od demilitarizovane zone, a ujedno svega sat vremena vožnje od Seula, park je u jednom momentu zapošljavao preko 50.000 severnokorejskih radnika u pogonima južnokorejskih kompanija željnih jeftine radne snage, pritom donoseći značajan devizni prihod vlastima u Pjongjangu. No, usled političkih i bezbednosnih tenzija, industrijski park je više puta privremeno zatvaran, da bi konačno prestao sa radom februara 2016. godine.
Po mnogima, ujedinjenje Korejskog poluostrva predstavlja neminovnost u decenijama koje su pred nama, bez obzira da li će do toga doći ratom, usled promene režima na severu ili dogovorom dveju strana. Ujedinjenje predstavlja i većinsku želju građana Južne Koreje, mada s vremenom i ta težnja opada, pogotovo među pripadnicima mlađih generacija. Procene vodećih svetskih finansijskih institucija govore o tome da bi ujedinjena Koreja u periodu od 30 do 40 godina mogla po obimu svoje ekonomije prestići države poput Japana i Nemačke. Ipak, izazov ujedinjenja bi svakako bio ogroman u ekonomskom smislu, imajući u vidu ogromne razlike između juga i severa, koje se u kategoriji BDP-a po glavi stanovnika kreću u razmeri 20:1, dok je recimo u slučaju ujedinjenja Zapadne i Istočne Nemačke taj odnos bio 3:1. Iako je direktnu cenu ujedinjenja veoma teško proceniti, oprezne estimacije govore o nekih 1.000 milijardi dolara, a obezbeđivanje tolikog novca bi svakako predstavljalo ogroman napor za vlasti u Seulu.