Iran nakon Hamneija

Iran nakon Hamneija

Autor: Nemanja Starović

Današnji Iran predstavlja jednu od najznačajnijih država Jugozapadne Azije, odnosno Bliskog istoka u širem smislu, što se ogleda kako u demografskim potencijalima, tako i u pogledu ekonomske i vojne sile. Od 80 miliona stanovnika Irana, preko 50% su mlađi od 35 godina, te se shodno tome može očekivati da će do polovine veka populacija premašiti 105 miliona. Ekonomski, Iran se svrstava među novoindustrijalizovane zemlje i prema očekivanjima uglednih međunarodnih finansijskih institucija, u narednim decenijama će se svrstati u red najrazvijenijih svetskih država. Posebno snažan je energetski sektor, imajući u vidu da Iran poseduje 10% dokazanih svetskih rezervi nafte, odnosno 15% rezervi zemnog gasa. Svi ovi potencijali Irana dobijaju priliku da se valorizuju nakon postizanja nuklearnog sporazuma sa Sjedinjenim Američkim Državama pre dve godine, što se pozitivno odrazilo već u pokazateljima privredne aktivnosti Irana u 2016. godini.

Iran je etnički heterogena zemlja, budući da Persijanci čine tek oko 60% stanovništva, a Azeri kao druga etnička grupa po brojnosti čine do petinu stanovništva i u Iranu ih živi više nego li u matičnoj državi, Azerbejdžanu. Pored Persijanaca i Azera, značajan je i udeo Kurda koji čine oko 10% stanovništva, dok u manjim procentima Iran naseljavaju i Luri, Baloči, Arapi, Turkmeni, Čerkezi i mnogi drugi narodi. Međutim, po pitanju religijsko-konfesionalne pripadnosti, Iran je daleko homogeniji, jer se oko 90% stanovnika izjašnjava kao Muslimani šiitske škole, 9% su suniti, dok su među preostalih 1% zastupljeni hrišćani, zoroastrijanci, judaisti idr.

Savremeni Iran predstavlja u istorijskom smislu izdanak drevne Persije, sa praktično neprekinutim kontinuitetom državnosti dugim preko 2.500 godina. Tokom većeg dela istorije, Persija je predstavljala dominantnu silu u širem regionu, što se u svakom slučaju odražava i na državotvornu svest današnjih žitelja ove zemlje. U XIX veku, međutim, Persija zapada u svojevrsnu krizu našavši se u zagrljaju dvaju globalnih sila tog vremena, Britanske imperije i Ruskog carstva, što je dovelo do postepenih gubitaka teritorija i ozbiljno ugrozilo njenu državnu nezavisnost. Do prve formalne podele sfera uticaja Britanaca i Rusa, kojom je linijama na mapi presečena Persija, dolazi 1907. godine, a pomenute sile će ignorisati neutralnost Teherana kako u Prvom, tako i u Drugom svetskom ratu.

Iran uspeva da povrati punu suverenost tokom premijerskog mandata Mohameda Mosadeka, koji preuzima poluge vlasti 1951. godine. i nacionalizuje naftnu industriju koja je do tada bila u rukama Britanaca. No, već dve godine kasnije dolazi do državnog udara kojim američka CIA i britanski MI5 u operaciji „Ajaks“, prvom poznatom i podrobno dokumentovanom slučaju obaranja vlade u jednoj stranoj državi, uspostavljaju sistem lične vlasti kralja Mohameda Reze Pahlavija.

Sledeći do izvesne mere primer osnivača Turske republike Kemala Ataturka, Pahlavi sprovodi politiku nasilne vesternizacije, što u duboko tradicionalnom, patrijarhalnom društvu u velikoj meri okrenutom religiji poput Irana nailazi na ozbiljan otpor. Tokom godina, kralj se u sve većoj meri oslanja na represiju koju sprovodi zloglasna tajna policija SAVAK, što posebno antagonizuje stanovništvo, na čije čelo staju ugledni šiitski imami, pre svih Rukola Homeini. Primoran da napusti Iran 1964. godine, Homeini iz susednog Iraka širi svoje propovedi usmerene protiv režima Pahlavija putem audio kaseta, koje se kopiraju i dele iz ruke u ruku širom Irana, čime Homeini stiče gotovo mitski status.

Do Islamske revolucije u Iranu dolazi 1979. godine, nakon čega se Homeini vraća u državu iz Pariza gde je proveo poslednju godinu egzila i brzo preuzima sve poluge vlasti. Nova vlast se ubrzo razračunava sa svim tzv. „pratiocima revolucije“, levičarskim i drugim grupama koje su učestvovale u borbi protiv Pahlavijevog režima, ali nisu bile spremne da podrže novu vlast. Islamska republika se zasniva na principima islama i šerijatskog prava, kao republika na čijem čelu stoje verski poglavari i najbolji poznavaoci islamskog prava.

Već naredne 1980. godine dolazi do napada Iraka, koji uz podršku arapskih monarhija iz regiona, uplašenih od očekivanog prelivanja revolucije, ali i najznačajnijih država Zapada, pokušava da brzo slomi novouspostavljenu vlast, u čemu ne uspeva i rat se razvlači na punih osam godina. Iračko-iranski rat se završava 1988. godine bez promene granica i uz ogromne gubitke na obema stranama, ali Homeinijev režim iz rata izlazi konsolidovan na unutrašnjem planu, dok Sadam Husein, narušivši unutrašnji balans među sunitima na čijoj podršci temelji sopstveni režim sa većinskim šiitima i posebno sa Kurdima, utire put budućim porazima i sukobu sa Zapadom koji će uslediti već tri godine kasnije.

Homeini umire u junu 1989. godine i u zbunjujućoj situaciji koja je usledila, za vrhovnog vođu biva izabran ajatolah Ali Hamnei. Takvom izboru je u velikoj meri doprinela podrška koju mu je pružio Akbar Hašemi Rafsandžani, u tom momentu najveći politički autoritet Islamske republike nakon Homeinijeve smrti. Za razliku od Homeinija, kome je „od svih poluga vlasti bio dovoljan samo mikrofon“, čime se potencirala ogromna harizma koju je posedovao, Hamnei je u godinama koje su sledile morao razviti veoma kompleksan sistem institucija kojima su precizno balansirani odnosi među granama državne vlasti, na čijem se vrhu nalazio on kao vrhovni vođa, i to ne samo kao neko čija je reč bila poslednja, već i kao osoba koja direktno utiče na sva imenovanja i kompletan politički proces.

Uloga vrhovnog vođe Islamske republike podrazumeva efektivnu kontrolu i balansiranje uticaja među trima dominantnim grupama – verskim vrhom iz čijih redova se vrhovni vođa i bira, armijskim vrhom, odnosno pre svega moćnom Revolucionarnom gardom, kao i administrativnim aparatom. Unutar te tri grupacije nakon revolucije su se razvila dva idejna pravca i političke struje, od kojih se prvi najčešće nazivaju principistima, što predstavlja grupu onih koji se zalažu za tvrdokornu privrženost osnovnim principima revolucije i potenciraju oslanjanje na unutrašnje snage Irana; dok se drugi nazivaju reformistima i predstavljaju grupu koja potencira tehnološki napredak, ekonomske reforme i otvaranje prema saradnji sa svetom, ali takođe u ustavnim okvirima uspostavljenim nakon Islamske revolucije. Tradicionalno, principisti dominiraju verskom nomenklaturom i rukovode vrhom Revolucionarne garde, dok su reformisti zastupljeniji u administrativnom aparatu Irana.

Od smrti Homeinija, nakon čega je ustavnim promenama osnažena funkcija predsednika Irana, koji se bira od strane građana na direktnim izborima i rukovodi vladom, trojica predsednika, uključujući i sadašnjeg predsednika Hasana Ruhanija, pripadali su struji reformista, dok izuzetak predstavlja period vlasti Mahmuda Ahmadinedžada (2005-2013) koji je bio principista. Međutim, sam Ahmadinedžad je tokom svog drugog mandata ušao u sukob sa verskim vrhom, promovišući isuviše srednje ešalone Revolucionarne garde u odnosu na ostale društvene i političke faktore, tako da mu je na poslednjim izborima održanim ove godine uskraćeno pravo da se uopšte kandiduje i time pokuša vratiti u politički život.

Poslednji izbori u Iranu održani su 19. maja 2017. godine i na njima je izabran novi predsednik, ali i organi vlasti u lokalnim samoupravama. Tabor reformista se okupio oko predsednika Ruhanija koji je dobio novi mandat sa osvojenih 57% glasova, dok su principisti kandidovali do tada slabije poznatog Ibrahima Reisija, koji je dobio podršku 38% građana. O raspoloženju birača još ubedljivije govore rezultati lokalnih izbora koji su održani istog dana, na kojima su kandidati reformista odneli ubedljivu pobedu u 10 od 11 velikih gradova, dok su principisti pobedili samo u svetom gradu Komu. U Teheranu su reformisti osvojili celokupan sastav Gradskog veća (21 od 21), što posebno dobija na značaju imajući u vidu to da je prestonica predstavljala tradicionalno uporište principista i da je dotadašnji gradonačelnik Mohamed Bager Galibaf trčao kao kandidat za potpredsednika uz Ibrahima Reisija, a da je pre njega tu dužnost obavljao Mahmud Ahmadinedžad.

Ovakvi izborni rezultati će u svakom slučaju imati uticaj na proces izbora novog vrhovnog vođe koji se očekuje u mesecima (ili godinama) koji slede. Naime, u javnost su procurele informacije o ozbiljnim zdravstvenim problemima Alija Hamneija i u krugovima vlasti već neko vreme teče tiha debata o izboru mogućeg naslednika. Po ustavu Islamske republike, vrhovnog vođu ne biraju građani na izborima, već izbor sprovodi Savet (islamskih) stručnjaka, ali autoritet kandidata unutar vladajućih struktura (verski poglavari, Revolucionarna garda, administracija) i popularnost među građanima svakako igraju važnu ulogu.

Sticajem okolnosti, moglo bi se dogoditi da proces izbora vrhovnog vođe, do kojeg će nesumnjivo doći u bliskoj budućnosti, bude na neki način nastavak predsedničke trke. Naime, tabor reformista je početkom tekuće godine zadesila velika nevolja smrću Akbara Hašemija Rafsandžanija, čoveka velikog autoriteta, koji je gotovo tri decenije bio stub reformističke politike i snažno stajao iza lidera ove struje poput nekadašnjeg predsednika Mohameda Hatamija (1997-2005) i sadašnjeg Ruhanija. Mnogi su očekivali da bi upravo on mogao biti dobro rešenje za mesto vrhovnog vođe, no nakon Rafsandžanijeve smrti reformisti su prinuđeni da sve karte polože na aktuelnog predsednika Ruhanija, koji već od početka novog mandata pokazuje tendencije ka proširenju svoje baze uključivanjem nekih ministara iz tabora principista u svoj kabinet.

Sa druge strane, u taboru principista se najviše nade polaže u Ibrahima Reisija. Iako je izgubio na ovogodišnjim izborima za (manje važno) mesto predsednika Irana, postoji mišljenje da su principisti i istakli njegovu kandidaturu svesni da ne može odneti pobedu nad Ruhanijem, ali upravo stoga da bi se kroz predsedničku kampanju podigla njegova prepoznatljivost u široj javnosti uoči očekivanog procesa izbora vrhovnog vođe. Reisi uživa ogromnu podršku vrha Revolucionarne garde, čiji uticaj se proteže daleko izvan bezbednosne sfere, budući da po pojedinim procenama ova formacija kontroliše i do trećinu iranske privrede.

Iz drugog plana svoju priliku čeka nekolicina kandidata, uglavnom privrženih struji principista, od kojih bi valjalo spomenuti Mahmuda Hašemija Šahrudija, Sadika Laridžanija i Mohamed-Tagija Mezbah-Jazdija. Veoma male šanse se daju i sinu vrhovnog vođe, Modžtabi Hamneiju, budući da sama priroda Islamske republike negira monarhijski princip vlasti, kao i Hasanu Homeiniju, „najtalentovanijem od 15 unuka imama Homeinija“, čiji politički pogledi su isuviše reformistički.

Bilo kako bilo, Iran će u doglednoj budućnosti biti suočen sa verovatno teškim izborom novog vrhovnog vođe, koji bi mogao uneti nove podele u iransko društvo. Upravo stoga je i Akbar Hašemi Rafsandžani u ranijim intervjuima napominjao da bi se možda i ustav mogao promeniti, te umesto vrhovnog vođe uvesti višečlani, kolektivni organ.

Izbor novog vrhovnog vođe će odrediti i dalji pravac razvoja Irana, kao na unutrašnjem planu, tako i u međunarodnoj sferi, gde postoje ogromni izazovi. Pomenimo samo nuklearni sporazum, koji se nakon izbora Donalda Trampa za predsednika SAD nalazi na staklenim nogama, a koji je od vitalnog značaja za Teheran. Takođe, tu je i pitanje masivnog naoružavanja koje sprovodi Saudijska Arabija, tradicionalni suparnik Irana, sa kojom se već putem posrednika Iranci vojno sukobljavaju u Jemenu, a ne mogu se isključiti ni nove političko-diplomatske krize poput one koja već mesecima traje u vezi sa Katarom.

Imajući u vidu sve kompleksnosti iranskog političkog sistema, kao i izrazitu promenljivost spoljašnjih okolnosti koje imaju značajnu ulogu u procesu, teško je sa visokim stepenom izvesnosti dati prognozu o izboru novog vođe. Ipak, uvažavajući trenutni odnos među dominantnim političkim faktorima Islamske republike, ne bi bilo pogrešno reći da najviše šansi za skori dolazak na najznačajnije mesto u političkoj strukturi Irana ima Ibrahim Reisi, gubitnik na predsedničkim izborima održanim ranije ove godine