Notabiliteti i njihova politika u Vojvodini

Notabiliteti i njihova politika u Vojvodini

Autor: Miloš Savin

Usvajanjem Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, koju je u časopisu Zastava predložio Svetozar Miletić, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869. godine, formirana je Srpska narodna slobodoumna stranka. Bečkerečki program je postao osnova srpskog opozicionog delovanja u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni, narodni pokret Srba u Ugarskoj. Bečkerečki program se protivio austrougarskoj nagodbi, zalažući se za samostalnost Ugarske, unutar koje bi se nemađarske narodnosti, koje su činile većinu, lakše izborile za svoja autonomna prava. Takođe, Bečkerečki program je oponirao i Zakonu o narodnostima, koji je predviđao postojanje samo jednog, mađarskog, političkog naroda u Ugarskoj, kojem bi pripadali svi njeni stanovnici. Ovaj zakon je dozvolio Srbima da samostalno uređuju svoje crkvene, školske i fondovske poslove, ali je odbio njihove zahteve za teritorijalnom autonomijom. Zakon, koji je na prvi pogled liberalan, za sva prava data narodnostima, pre svega srpskoj crkveno-školskoj autonomiji, propisivao je obavezan državni nadzor, što će kasnije biti korišćeno upravo za gušenje garantovanih prava. Bečkerečki program je pored navedenog, zahtevao rešenje istočnog pitanja, u okviru koga oslobođenje i ujedinjenje balkanskog Srpstva. Program je takođe insistirao na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama. Po pitanju autonomije Vojvodine, program je tražio pokretanje parlamentarne debate na državnom nivou o zahtevu Blagoveštanskog sabora, da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Bečkerečki program je propagirao panslavizam i specijalne odnose vojvođanskih Srba sa Srbijom. U vezi sa Hrvatskom, ovaj dokument se zalagao za nezavisnost Hrvatske u odnosu na Ugarsku, te je bio u opoziciji prema hrvatsko-ugarskoj nagodbi.

Termin notabiliteti se odnosi na opoziciju Bečkerečkom programu unutar Srpske narodne slobodoumne stranke. Određeni, u početku mali broj, srpskih političara iz redova same Miletićeve stranke, već četiri godine nakon usvajanja programa, počeo je da smatra za neophodno odustajanje od velike politike, i fokusiranje na politiku u okviru srpskih autonomnih crkveno-školskih organa. Ova grupa će se zvanično izdvojiti iz Srpske narodne slobodoumne stranke usvajanjem velikokikindskog rograma 1884. godine S obzirom da su je činili stari narodnjaci koji su insistirali na svom ugledu, njihovi protivnici će ih podrugljivo, ironično i pežorativno prozvati notabilitetima. Ovaj termin se brzo proširio i postao konvencija u istorijskoj nauci. Ne postoji ni jedan drugi adekvatni termin kojim bi se označila ova, uslovno rečeno, oportunistička grupa srpskih političara.

Na narodno-crkvenom saboru 1869/71. godine Srpska narodna slobodoumna stranka je imala ogroman uticaj. Već na Preobraženskom saboru Miletićevi liberali kao većinska grupa. Mađarska vlada, koja nije mogla da zaustavi nameru liberala da namesto preminulog parijarha Maširevića, izabere sebi bliskog kandidata, prekinula je sabor u sred sesije.

Još 1871. godine, u poslednjoj godini mandata predsednika ugarske vlade grofa Đule Andrašija, vlada je pokušala da formira opoziciju Miletiću i njegovoj stranci od grupe konzervativno-klerikalnih srpskih političara okupljenih oko časopisa Srbski narod, koji je uređivao Jovan Grujić Jota, okoreli desničar. Andraši je stupio i u kontakt sa namesničkom vladom u Kneževini Srbiji od koje je zatražo da mu pomogne da se iz Srpske narodne slobodoumne stranke izdiferenciraju umereni elementi, koji bi delovali opoziciono prema Miletiću. Andrašijevi zahtevi su naišli na plodno tlo u Beogradu, pošto je namesnik Milivoje Petrović Blaznavac smatrao da je Miletić nitkov koga treba obesiti. Miletić i njegovi istomišljenici su imali ogromna očekivanja od Kneževine Srbije. Tražili su da Srbija aktivnom politikom izdejstvuje oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda koji se nalazio pod Turcima u Staroj Srbiji i Bosni i Hercegovini. Glavnu prepreku ovom zahtevu, Miletić je prepoznao upravo u sistemu vlasti u Kneževini Srbiji. Smatrao je da samo moderna, demokratska, liberalna Srbija, koja poštuje građanska prava može da ispuni nacionalnu misiju. Neuspela akcija Miletićevaca iz Ujedinjene omladine srpske da izazovu ustanak na Balkanu, pomalo je ugasila žar među njegovim sledbenicima, a došlo je i do pomirljivijih tonova. Mihailo Polit Desančić, Miletićev učenik i politički saborac je u časopisu Narod, napisao tekstove o nepogrešivosti pape, koji su svatani kao kritika na račun Svetozara. Časopis Narod Jovana Subotića je i osnovan sa ciljem da podržava Srpsku narodnu slobodoumnu stranku ali na umereniji način od Zastave. Usled navedenog na Drugoj bečkerečkoj konferenciji izvršena je revizija Bečkerečkog programa, ali se nije odustalo od osnovnih načela.

Desnica (koju su činili određeni bogataški krugovi, klerikalci konzervarivci, pomognuti od strane ugarske vlade) okupila se se oko Đorđa Stratimirovića, koji je proklamovao svoj program 1872. godine. Stratimirovićev program je bio znatno umereniji od Bečkerečkog, ali ne i potpuno pomirljiv. Zakon o Austrougarskoj nagodbi i Zakon o narodnostima, ovaj dokument nije u potpunosti ni osporava, ali ni prihvatao. Biranim rečima, Stratimirović ih je proglašavao kao političku realnost, pod uslovom da se, isprave, dopune i sl. U zamisli da formira stranku baziranu na svom programu, nekadašnji vožd Srpske Vojvodine, doživeo je fijasko. Uprkos svim iskušenjima, tada je bilo nemoguće oponirati, među Srbima, oduševljenom masovnom pokretu, kao što je bila Srpska narodna slobodoumna stranka. Stratimiroviću je iz fokusa pobeglo pitanje Hrvatskougarske nagodbe. Naime Srpska narodna slobodoumna stranka iz Ugarske i Hrvatska narodna stranka i Slavonije i Hrvatske su do 1873. godine činile nesalomivi opozicioni blok. Međutim 1873. godine, došlo je do pogodbe između hrvatske Narodne stranke i mađarske vlade, usvajanjem revidirane Hrvatskougarske nagodbe. Hrvatski narodnjaci su na ovaj način srušili zajednički srpskohrvatski opozicioni blok, što je značajno naškodilo Polititi Srpske narodne liberalne stranke. Značajan deo srpskih poslanika iz Srpske narodne slobodoumne stranke ostao je uz hrvatske narodnjake, te učestvovao u vlasti. Na ovaj način je došlo do prvog otvorenog istupanja notabiliteta. Iste 1873. godine ukinuta je i vojna granica, za koju se slobodno može reći da je bila kasarna Miletićeve stranke, u strahu od čije reakcije. Mađarska vlada nije smela da pretera sa represijama prema njemu.

Suštinu onoga što možemo nazvati notabilitetskom politikom u Vojvodini, predstavlja politika somborskog poslanika i prvaka Srpske narodne slobodoumne stranke Nike Maksimovića. Početak njegovog notabilitetstva datira upravo iz iste 1873. godine. Svestan da je stranka u naponu snage, Maksimović je nije napustio, već je delovao unutar protivno njenom programu i Svetozaru Miletiću. Shvativši situaciju, Miletić je javno preko Zastave zatražio od Maksimovića da izađe pred srpsku javnost sa svojim programom ili da se javno distancira od Bečkerečkog koji je u kuloarima kritikovao. Maksimović je potpuno ignorisao Miletićev poziv, nastavivši da deluje unutar iste stranke, napadajući lično Miletića. Smatrao ga je glavnim krivcem i uzročnikom svega što nije dobro. Sve Miletićeve greške je predimenzirao, ne propuštajući priliku da ga etiketira. Mihailo Polit Desančić je u ime novosadskog dela stranke na maksimovićevo ponašanje upozorio Jovana Vujića Starijeg koji je bio istaknuti član i predsednik biračkog odbora Srpske narodne slobodoumne stranke u Somboru. Vijić je o Maksimovićevom ponašanju izvestio somborske birače, što opet nije uticalo na promenu njegovog ponašanja, sem što je razvo ogromnu ličnu mržnju prema Miletiću kog je čak pozivao na dvoboj.

Do prve značajnije pocepanosti unutar Srpske narodne slobodoumne stranke došlo je uoči izbora za Ugarski sabor 1875. godine i to upravo u Somboru. Birači narodne stranke okupljeni u dve frakcije predložili su dva kandidata, Živojina Kirjakovića bliskog Miletiću i Niku Maksimovića. Međusobno trvenje je bilo ogromno, tako da na kraju ni jedan od kandidata Srpske narodne slobodoumne stranke iz Sombora nije imao dovoljan broj glasova da uđe u Ugarski Sabor.

Zbog navodne veleizdaje Svetozar Miletić je uhapšen leta 1876. godine, a suđenje na kome će njegov branilac Mihailo Polit Desančić pobiti sve navode optužbe, počelo je tek u septembru 1878. Godine. U ovom montiranom procesu, sud je uvažio izjave lažnih svedoka i osudio Miletića na najstrožu robiju, koja je podrazumevala stalnu torturu i boravak u samici. Nakon molbi i peticija, koje su protivno volji Svetozara Miletića podnošene, on je krajem 1879. godine, pušten na slobodu u lošem fizičkom i psihičkom stanju.

Dok se vođa stranke nalazio u zatvoru, nastupila je malodušnost u njenim redovima, dominirala je umerena struja, politika je bila razvodnjena. Tokom izbora za Ugarski sabor 1878. godine Maksimović je ponovo želeo da se kandiduje u somborskoj izbornoj jedinici ispred Srpske narodne slobodoumne stranke. Značajna grupa somborskih birača je ušla u žestok sukob sa Maksimovićem i predložila da kandidat za poslanika u njihovoj jedinci bude Mihailo Polit Desančić. Maksimović je bio uplašen od ponavljanja scenarija sa predhodnih izbora. Polit se, na osnovu pisama Maksimovićevih saradnika, uplašio priče da Somborci iz lokalpatriotskih pobuda nikada ne bi glasali za kandidata koji dolazi iz Novog Sad. Izgubljeni bez Miletićevog vođstva, novosadski liberali, su podržali ideju da se Polit povuče, smatrajući da je bruka da u srpskoj sredini poput Sombora opet dođe do propasti oba kandidata Srpske narodne slobodoumne strnke. Maksimović je bio uslovljen da za podršku središnjih organa stranke, potpišše izjavu, da čvrsto stoji uz stranku (i program) koja će biti distribuirana u Somboru. Tokom izbora velik broj birača, koji je inicijalno predložio Polita se uzdržao od glasanja. Maksimović je jedva pobedio, ali je odmah nakon pobede nastavo sa dotadašnjom politikom. Krizu politike Srpske narodne slobodoumne stranke u tom periodu najbolje ilustruje činjenica da se stranaka, idući linijom manjeg otpora, de fakto odrekla svoje biračke baze u Somboru, u korist figure koja je otvoreno radila na podeli stranke.

Nakon oporavka Miletić je u Novom Sadu, aprila 1881. godine sazvao veliki zbor birača stranke, sa namerom da se obračuna sa notabilitetima. Iskusni notabiliteti, međutim, procenjujući da je to poslednji Miletićev politički korak, nisu se isticali na skupu. Umesto očekivanog, došlo je do sukoba između Miletića i grupe vršačkih socijalista okupljenih oko Jaše Tomića koji su zahtevali dopunu Bečkerečkog programa socijalnim pitanjima. „Tomićevom zahtevu se suprotstavio lično Svetozar Miletić, objašnjenjem da se materijalni interesi podrazumevaju u demokratskom programu Narodne stranke, a da Tomiću kao socijalisti, nema mesta na zboru ove stranke.ˮ Tomić je osporio demokratičnost slobodoumne stranke, okarakterisao Bečkerečki program kao zastareo, a Miletića podrugljivo prozvao „narodnosni papaˮ. Novosadski zbor je iskristalisao tri frakcije u srpskom liberalno-opozicionom pokretu – liberale, notabilitete i radikale/socijaliste. U avgustu 1882. godine. Svetozar Miletić je potonuo u najteži oblik bolesti, što je dovelo do njegovog konačnog odlaska iz društveno-političkog života. Ubrzo nakon toga se i Mihailo Polit Desančić pasivizirao. Stranku je faktički nastavio da vodi Miša Dimitrijević, uz pomoć prvog čoveka novosadskih liberala Ilije Vučetića.

Uporanom opozicijom Miletiću i Bečkerečkom programu Nika Maksimović je stvorio ogromnu prepoznatljivost u okviru stranke. Mnogi su ga videli kao novog prvaka stranke. Maksimović se, međutim, upravo u tom momentu odlučio da istraje u svojoj izvornoj nameri i da stvori sopstvenu stranku i program na temeljima Srpske narodne slobodoumne stranke. Maksimović je za 25. mart 1884. godinu sazvao konferenciju za 40 najistaknutijih članova stranke, u Budimpešti u luksuznom hotelu Hungarija. Novi notabilitetski program u četiri tačke, izneo je i obrazložio dr Svetislav Kasapinović. Suština programa je bila odustajanje od opozicione politike prema vladi, i borba za srpska prava u doslednoj primeni Zakona o narodnostima i u okvirima Srpske crkvenoškolske autonomije. Grupa oko Miše Dimitrijevića nije učestvovala u radu konferencije, ali je zato vršački socijalista Đoka Milosavljević osporio pravo Budimpeštanskoj konferenciji da donosi bilo kakve odluke u ime stranke. Notabiliteti su doneli odluku da se organizuje zbor birača Srpske narodne slobodoumne stranke u Velikoj Kikindi na kome će se o predlogu programa raspravljati. Pred samu konferenciju u Budimpešti je boravio i Miša Dimitrijević, koji je pre njenog održavanja pokušao da u ličnim razgovorima sa njenim učesnicima, izdejstvuje da odustanu od održavanja konferencije. Pošto u tome nije uspeo, konferenciju je, sa još četvoricom pozvanih delegata, bojkotovao.

Uz podršku ugarskih vlasti, notabiliteti su 13. aprila 1884. godine održali impozantan zbor sa preko hiljadu birača Srpske narodne slobodoumne stranke iz 52 mesta, najviše iz Sombora i Pančeva, koje je postalo centar notabilitetske politike. Za predsednika zbora izabran je dotadašnji višestruki poslanik Srpske narodne slobodoumne stranke iz Velike Kikinde – Miša Sabovljević, a za izvestioca – dr Stevan Kasapinović iz Pančeva. Ovaj skup je bojkotovala grupa liberalnog centra okupljena oko Miše Dimitrijevića, uprkos apelu Jovana Jovanovića Zmaja da Miša Dimitrijević podstakne masovni odlazak birača u Kikindu, da bi se sprečila podela stranke. Notabiliteti iz Ugarske su nastavili opozicionu politiku prema kleru predvođenom od strane patrijarha Germana Anđelića na Srpskom narodno- crkvenom saboru, za razliku od srpskih notabiliteta iz Hrvatske koji su bili u savezu sa klerom. Ubrzo nakon formiranja sopstvene Narodne stranke, odnosno Velikokikindskog programa, notabiliteti su izgubili uticaj, a ugarska vlada interesovanje za njih. Deo notabiliteta je prešao direktno na stranu Ugarske vlade, deo se kasnije vratio politici liberalne stranke, a jezgro je nastavilo da funkcioniše i tokom prve decenije dvadesetog veka kroz časopis Sloga u Somboru, koji će vremenom prerasti u glasilo konzervativnih demokrata.