KNJIŽEVNOST RENESANSE I BAROKA U CRNOGORSKIM NASTAVNIM PROGRAMIMA I UDŽBENICIMA ZA SREDNJE ŠKOLE

Autor: Msr Vladimir Papić

Svetska književnost renesanse i baroka u programima nastalim u procesima reforme gimnazije u Crnoj Gori predstavljena je delima autora koji se pojavljuju i u gimnazijskim programima u Srbiji (pre 2018. godine). Dante, Petrarka, Bokačo, Servantes i Šekspir ilustruju evropsku književnost renesanse, dok poezija Šiška Menčetića, drama Marina Držića i spev DŽiva Gundulića prezentuju renesansu i barok na tlu Dubrovačke republike. Najveću razliku u programima čini primorska književnost koja je nastajala na tlu Crne Gore tokom renesanse, baroka i prosvetiteljstva na narodnom ili romanskim jezicima.

Obavezni deo nastavnog programa Maternjeg jezika i književnosti iz 2005. godine uvodi kotorske petrarkiste kao primer renesanse na tlu Crne Gore, dok udžbenik (Jelušić–Bečanović 2007) obuhvata poetska dela Dubrovčana Šiška Menčetića („Osladi čemernu moju mladost”), Savka Bobaljevića („Na snijegu će cvijetje biti”), Stijepa Đurđevića („Derviš”), kao i Kotoranina LJudevita Paskvalića („Sladost u srcu, nikad”). Pored pesnika dubrovačke književnosti, izborni deo programa nudi mogućnost gledanja neke Držićeve ili drame kotorskog autora, dok se u pomenutoj čitanci nalaze odlomci Držićeve Novele od Stanca.

Nastavni program Crnogorskog / Crnogorskog – srpskog, bosanskog, hrvatskog jezika i književnosti, aktuelan od 2011. godine, propisuje konkretna književna dela: Menčetićev „Prvi pogled”, Držićevu Novelu od Stanca, dramu Lukrecija iliti Ždero nepoznatog Kotoranina, kao i pesme Đorđa Bizantija („Dok ugodne dane živio sam sive”) i LJudevita Paskvalića („Sladost u srcu, nikad”).

Tekstovi predviđeni za interpretaciju u drugom razredu, prema programima Maternjeg / CSBH jezika i književnosti, obuhvataju odlomke iz Šekspirove drame Romeo i Julija i Servantesovog romana Don Kihot, koje odlikuju barokni elementi, kao i odlomke iz Gundulićevog Osmana, odnosno Pozorišnih uspomena iz Venecije Krsta Ivanovića. Kao tekst koji reprezentuje poetiku prosvetiteljstva na području današnje Crne Gore, autori navode Turska pisma Stefana Zanovića.

Pre svih, treba istaći dramu Lukrecija, koja se u programu Crnogorskog / CSBH jezika i književnosti pripisuje nepoznatom Kotoraninu, i učenicima predstavlja u varijanti Antona Kolendića (Lukrecija iliti Ždero), koji je očev prepis ove drame pronađene u Kotoru dopunio i osavremenio, težeći da dramu oživi. Nasuprot većini istoričara renesansne i barokne književnosti koji ovu dramu svrstavaju među dubrovačke anonimne smiješnice (Miroslav Pantić, Zlata Bojović, Slobodan Prosper Novak), Anton Kolendić i, u novije vreme, Aleksandar Radoman, njeno autorstvo pripisuju nepoznatom, dramski obrazovanom Kotoraninu. Zanimljivost Lukrecije leži u njenoj tajnovitosti, na međi Dubrovnika i Kotora, njihovih jezičkih osobenosti[1], komedije del arte i smiješnice (ridiculosa), pozne renesanse i ranog baroka, tipskih likova i netipičnih razrešenja, kao i Ždera i Troja, po kojima se naslovljavaju njene varijante.[2]

Ova, najverovatnije svadbena komedija, prisutna je samo u jednom udžbeniku objavljenom na tlu Crne Gore, Čitanci za prvi razred gimnazije Aleksandra Čogurića, Milice Vukotić i Andrijane Deletić Milačić (Čogurić et al. 2017). Drama Lukrecija iliti Ždero predstavljena je trećim činom („At treći”), koji se odvija nakon ljubavnih čini koje mladu Lukreciju nateraju da se zaljubi u đetića Skrapina, Antonijevog slugu, umesto u DŽona, Antonijevog sina jedinca, koji je do tada bio srećno zaljubljen u nju (uprkos majčinom protivljenju koje dovodi do veštičarenja i spravljanja napitka).[3] U odlomku su prikazani likovi Ždera – sluge intriganta sličnog Držićevom Bokčilu po životnoj filozofiji hedonizma, DŽona – zaljubljenog mladića, Troja – Lukrecijinog oca i Elene – DŽonove majke sa izrazito negativnim, demonskim osobinama. NJihova se funkcija pre samog odlomka ne navodi, što može dovesti do problema u učeničkom razumevanju relacija među likovima ove drame. Poriv da se DŽono ubije (lažira svoje samoubistvo) zbog ljubavi, dovodi do komičnih replika razmenjenih sa Žderom, slugom oca voljene žene. Kako je Žderova funkcija da sve zamrsi i odmrsi, tako i njegovo žaljenje lažno mrtvog DŽona navodi majku na pokajanje, a dramu privodi karakteristično srećnom kraju.

Još jedan važan teorijski tekst, prisutan u udžbenicima za gimnazije i srednje stručne škole, pokazuje nam kako je u primorskim krajevima današnje Crne Gore postojalo živo interesovanje za dramu, kao i da su, za razliku od NJegoševog vojvode Draška, ljudi iz primorskih krajeva razumeli, stvarali, izvodili i tumačili savremene pojave u italijanskoj drami.[4] Pozorišne uspomene iz Venecije[5] Budvanina Krsta Ivanovića (Cristoforo Ivanovich), navode se kao delo prvog hroničara i istoričara mletačkog teatra, posebno melodrame (za koju je pisao libreta) kao preteče rane opere. Ova barokna memoarska proza opisuje Ivanovićeve doživljaje iz venecijanskih pozorišta, u kojima je tokom njegovog života izvedeno oko 220 opera. Ivanovićevo živo učešće u pozorišnom životu dovodi do stvaranja značajnog teorijskog teksta koji nam daje uvid u kulturne i umetničke tekovine Venecije 17. veka, čija pozorišta autor poredi sa rimskim, navodi njihov istorijat i značaj tekovina karnevalskih svečanosti za nastanak pozorišta, ali i odgovara na filozofsko pitanje da li je dobro ili loše što su se na svetu pojavila pozorišta. Ovaj autor je značajan i za savremenu kulturu, zbog čega postaje inspiracija Vidi Ognjenović za dramu Don Krsto (Jugoslovensko dramsko pozorište, 2007).

Pomenuti tekstovi renesanse i baroka otkrivaju nam jednu, najširoj javnosti nepoznatu sliku razvoja književnosti (i misli o njoj) na tlu današnje Crne Gore, koja obuhvata i planinsko i primorsko, i pravoslavno i rimokatoličko, i epsko i dramsko i lirsko, mnogobrojne i dijametralno suprotne kulturne uticaje koji se uklapaju u slagalicu kulture jedne države i naroda koji žive u njoj. Uključivanje takvih književnih tekstova u nastavne programe i udžbenike, omogućava njihovo prevrednovanje i sticanje kanonske pozicije, kao i upoznavanje mladih čitalaca sa zaboravljenom (i iznova pronađenom) književnom prošlošću.

LITERATURA I IZVORI:

1. Ivanović 1996: Krsto Ivanović. Drame i pisma. Cetinje: Obod.
2. Jelušić–Bečanović 2007. Božena Jelušić, Tatjana Bečanović. Čitanka za prvi razred gimnazije – II dio. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
3. Kalezić-Radonjić et al. 2020. Svetlana Kalezić-Radonjić, Svetlana Jovetić-Koprivica, Radoman Čečović. Čitanka s elementima teorije književnosti za prvi razred srednjih stručnih škola – II dio. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
4. Kalezić-Radonjić et al. 2021. Svetlana Kalezić-Radonjić, Svetlana Jovetić-Koprivica, Radoman Čečović. Čitanka za drugi razred srednjih stručnih škola. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
5. Kolendić 2000: Antun Kolendić. „Lično o Lukreciji”. U: N. Kotoranin 2000, str. 5–19.
6. Lukrecija 2015: Lukrecija ili Trojo: komedija u tri ata. Priredio A. Radoman, Cetinje: FCJK.
7. Matović 2012. Veselin Matović. Noć dugih makaza. Nikšić: Matica srpska: Društvo članova u Crnoj Gori – Aktiv profesora srpskog jezika i književnosti – Oktoih.
8. Milošević 1996: Miloš Milošević (priredio). Analisti, hroničari, biografi. Cetinje: Obod.
9. Kotoranin 2000: Nepoznati Kotoranin. Lukrecija iliti Ždero: Komedija neznana pisca sačuvana u starim hartijama u gradu Kotoru. Podgorica: Crnogorsko narodno pozorište.
10. Pavlović–Jelušić 2007. Miodrag Pavlović, Božena Jelušić. Čitanka za drugi razred opšte gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
11. Pantić 1971: Miroslav Pantić. „Lukrecija ili Trojo – dubrovačka komedija iz XVII veka”. Zbornik Matice srpske za književnost i jezik. 19, 2, 1971, str. 186–
12. Čogurić et al. 2017: Aleksandar Čogurić, Milica Vukotić, Andrijana Deletić-Milačić. Čitanka za prvi razred gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
13. Čogurić et al. 2015: Aleksandar Čogurić, Ana Bojović, Dejan Vuković. Čitanka za drugi razred gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
14. Nastavni predmet Maternji jezik i književnost; Predmetni program Srpski, crnogorski, bošnjački i hrvatski jezik i književnost: I, II, III i IV razred gimnazije, Podgorica: Ministarstvo prosvjete i nauke Republike Crne Gore – Zavod za školstvo, 2005.
15. Program Crnogorskog – srpskog, bosanskog, hrvatskog jezika i književnosti za opšte gimnazije i Književnosti za Filološke gimnazije 2020: https://www.gov.me/zzs/predmetni-programi/gimnazija. Pristupljeno 5. 2025.

[1] Glavna Kolendićeva teza koja govori u prilog tome da je komedija kotorska a ne dubrovačka jeste činjenica da je kotorski prepis stariji i sadrži mnogobrojne lokalne leksičke odlike, karakteristične isključivo za Kotor (Kolendić 2000: 9).

[2] Šire dostupnu varijantu ovog teksta objavio je Miroslav Pantić pod imenom Lukrecija ili Trojo u Zborniku Matice srpske za književnost i jezik (br. 19/2, 1971). Istoimeni tekst, prilagođen ijekavskom jotovanju, objavljuje Aleksandar Radoman 2015. godine u izdanju FCJK.

[3] „Po dosljednosti i uspješnosti realizacije šema komedije dell’ arte svoga doba, Lukrecija zaista može poslužiti kao uzor. Osnovna njena konstrukcija je jednostavna: ljubav, zaplet, happy end. U tu konstrukciju ubačen je jedan, iznenađujuće ozbiljan i tragičan motiv – izbijanje i buktanje mržnje sebične majke koja hoće da uništi ljubav rođenog sina jedinca, pa tako ugrozi i njegov život. Za realizaciju ovog stravičnog motiva, pisac je ‘angažovao’ osam tipičnih ‘maski’ iz kolekcije likova komedije dell’ arte. To su: dva starca, bogataša; dvije žene, jedna je majka a druga vjerenica glavnog ljubavnika. Starci, naravno, kao bogataši, imaju sluge. Osma ‘maska’ je neizbježni ‘Doktur’” (Kolendić 2000: 12).

[4] Još jedan zanimljiv tekst koji govori u prilog bogatom dramskom (karnevalskom) životu crnogorskog primorja jeste zapis Marka Martinovića o karnevalu u Perastu 1715. godine. U njemu je dat „scenario karnevala [koji] sadrži veliki broj šala, karakterističnih za buffo-tipove italijanske commedie dell’ arte (Pantalon, Zakanjin i ljekar), a naročito pojaca. Ali tu je očita i jedna dramska nit, koja asocira na starozavjetni Jiftanov zavjet, samo ovdje generala i ćerke mu, koja upada u nehotičnu zamku obećane očeve žrtve” (Milošević 1996: 40).

[5] Pozorišne uspomene iz Venecije Krsta Ivanovića objavljene su kao dodatak knjizi Minerva za stolom (Minerva al tavolino, 1681/88). One sadrže „dvadesetak poglavlja, na oko 80 strana, dok je na kraju još aneks sa popisima naziva pozorišta, izvedenih predstava, imena autora pjesničkih libreta i kompozitora” (Ivanović 1996: 9).