Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Biblioteke od antičkog doba predstavljaju velika civilizacijska i kulturna središta. Ne treba posebno isticati čuvenu Aleksandrijsku biblioteku koja je na svojevrstan način postala jedan od simbola antičkog sveta. Tokom srednjovekovne epohe biblioteke su najčešće bile pri manastirima ili na dvorovima. U Vizantiji je to prisutno od samih početaka, gde je na carigradskom dvoru bila ne samo velika biblioteka, već i prva visokoškolska ustanova. I velike crkve i manastiri kao što su Sveta Sofija, Studijski manastir, Pantokrator i drugi bili su takođe riznice knjiga. Na zapadu pak Ahen i dvor Karla Velikog bili su prvi centri renesanse koja po tome nosi naziv karolinška. Različiti manastiri po nemačkim zemljama, Francuskoj, Engleskoj i drugim krajevima imali su svoje bogate biblioteke.
U srednjovekovnim srpskim zemljama znamo za niz manastirskih biblioteka. Dečani su tu možda najslikovitiji primer. Ova svetinja na Kosovu i Metohiji ima vrlo bogatu biblioteku, a niz knjiga koje predstavljaju pravo kulturno blago nalaze se u Narodnoj biblioteci Srbije i dostupne su istraživačima. I drugi srpski pravoslavni manastiri bili su veliki prepisivački centri i imali su izuzetno razvijene bibliotečke fondove.
Što se tiče srednjovekovne Ugarske, iz vremena ugarskog kralja Ladislava Svetog, preciznije 1082/1083. godine potiče jedan inventar opatije u Panonhalmi. Taj manastir je najstariji u Ugarskoj i uopšte celoj istorijskoj Mađarskoj, a i današnjoj državi. Osnovan je još 996. godine, a kao i svaki ugledni manastir svoga vremena posedovao je i veliku biblioteku. Kako bi se više saznalo o njoj, potrebno je upravo konsultovati pomenuti dokument, koji predstavlja popis svih pokretnih stvari koje su se nalazile među imovinom ovog manastira. U njemu se nalazi i prvi sumarni popis, odnosno inventar knjižnog fonda koji se čuvao pri ovom uglednom manastiru.
Iz ovog popisa vidi se da nisu samo bile zastupljene isključivo bogoslužbene knjige. Doduše, i među njima ima zanimljivih primeraka, kao što je hebrejsko-grčki Psaltir i još jedan koji je gallicanum, što bi moglo da sugeriše poreklo iz Francuske. Nažalost, iako bi bilo vanredno zanimljivo ponešto doznati o ovim kodeksima, činjenica da nijedna od ovih knjiga nije sačuvana ne može da nam pruži ništa više od prostog inventara. U biblioteci manastira u Panonhalmi nalazio se i primerak kodeksa koji je sadržao i besede Svetog Avgustina, te žitije Svetog Martina i brojne bogoslužbene i druge crkvene knjige, te različita bogoslovska i svetootačka dela, uključujući i ranohrišćanske crkvene pisce.
Ipak, najveći uspon kulture, samim tim i biblioteka bio je u doba renesanse koja se vezuje za kralja Matiju Korvina (1458–1490), preciznije, u vreme kada se drugi put oženio Beatrisom, ćerkom Ferantea Aragonskog, započela je nova epoha za Ugarsku, a samim tim i za našu temu. Dolazak kraljice Beatrise Aragonske u Ugarsku označava i početak duhovnog i kulturnog preporoda zemlje, ali i početak doba renesanse u samoj srednjovekovnoj ugarskoj kraljevini. Brojni umetnici i naučnici dolaze na dvor kralja Matije i kraljice Beatrise Aragonske, prvenstveno iz Italije ali i Dalmacije i uopšte sa Jadrana. Među njima treba najpre pomenuti Galeota Marcija, književnika iz Narnija, zatim Antonija Bonfinija iz Askolija, istoričara i hroničara vladavine kralja Matije Korvina čije je delo prepuno podataka i o Srbima u Ugarskoj, ali i o njihovom naseljavanju. Italijanski slikar Filipo Lipi je takođe boravio i radio na dvoru ugarskoga kralja. Među renesansnim umetnicima na dvoru kralja Matije Korvina i kraljice Beatrise su bili i minijaturisti, među kojima su se posebno isticali Dubrovčanin Feliks Patančić i Firentinac po imenu Atavanti Atavante. Mnogo drugih umetnika, muzičara, svirača, žonglera i brojnih renesansnih ličnosti došlo je tada na dvor Matije Korvina i njegove supruge Beatrise Aragonske, italijanske princeze na ugarskom dvoru i vesniku renesanse.
Razvoj humanizma i renesanse uslovio je i širenje biblioteka. Zaista, kada se posmatra hronološki, kultura knjige i uopšte učenosti je značajno opala od 12. veka. Iako je bilo dosta rukopisnih knjiga u Ugarskoj sve do Matije Korvina, ipak je renesansa donela zaista jedno značajno širenje biblioteka. Uzor za to je naravno bila Italija. Humanizam i renesansa su potekli u Italiji, a njihov koren je, kao što je dobro poznato, u grčkim izbeglicama koji su emigrirali nakon pada Carigrada 1453. godine. Oni su doneli i jedan značajan korpus knjiga i time podstakli učenost i knjižnu kulturu u Italiji, ali i među onima koji su dolazili da se školuju na italijanske univerzitete.
Nekoliko ugarskih visokih crkvenih velikodostojnika u svojoj mladosti su studirali u Italiji i u doba kralja Matije bili su ne samo ugledne crkvene ličnosti i političari, nego i nosioci renesanse u Ugarskoj. Među njima treba posebno istaći ostrogonskog arhiepiskopa Jovana Viteza od Sredne, zatim i njegovog istoimenog sestrića Jovana Viteza Mlađeg, potom Petra od Goražda, te za naše područje značajnog kaločkog arhiepiskopa i obnovitelja Bača Petra Varadija. Uz njih pominjemo kardinala, ostrogonskog arhiepiskopa i titularnog carigradskog latinskog patrijarha Tomu Bakača, episkopa Pečuja Jovana Česmičkog (poznatog pod njegovim humanističkim imenom Janus Panonijus), Petra Ranzana i brojne druge. Upravo u doba kralja Matije Korvina 1467. godine, po ugledu na evropske univerzitete, osnovana je Akademija Istropolitana u Požunu, današnjoj Bratislavi. Treba reći da ova akademija nije bila u rangu evropskih univerziteta, ali je dokaz o velikom napretku školstva, odnosno obrazovanosti, a renesansa je i na to mnogo uticala.
Budući da su se svi ovi rečeni velikodostojnici i uglednici školovali mahom po Italiji i drugde po inostranstvu, upoznali su se sa značajnim bibliotekama. Tako su stekli uvid u važnost postojanja organizovanih biblioteka i knjižnih fondova. Dakako, u epohi renesanse antički pisci, klasični grčki i rimski autori predstavljali su najvažniju literaturu. Kako su glavni nosioci humanizma i renesanse u Ugarskoj bili visoki uglednici Rimokatoličke crkve, biblioteke su bile prepune raznih bogoslužbenih knjiga, dela crkvenih otaca iz ranog hrišćanstva, ali i srednjeg veka. Posebno se vodilo računa o Bibliji. Bilo da su u pitanju iluminirani manuskripti ili pak rane štampane knjige, ukrasi, iluminacije i ilustracije, kao i kaligrafija bili su u centru pažnje onovremenih majstora.
Najpoznatija među bibliotekama srednjovekovne Ugarske je naravno Corvina na čelu sa svojim bibliotekarom Italijanom Tadeom Ugoletom koji je imao svu slobodu u nabavci literature i pribavljanju novih primeraka za bogaćenje i širenje knjižnog fonda. U nabaci knjiga prednjačio je, međutim, sam kralj Matija Korvin. Ova za mnoge neobična sličnost u nazivu biblioteke i kraljevom imenu potiče od činjenice da je Korvin bilo humanističko ime kralja Matije, odnosno dodatak njegovom imenu. On sam je bio iz porodice Hunjadija, koja je bila vlaškog porekla. Naziv Korvin ili korvina potiče od latinske reči za gavrana koji se nalazio u grbu kralja Matije. Tako je i sama biblioteka dobila naziv Korvina, a i knjige koje su u njoj bile pohranjene nazivaju se korvinama. Ova biblioteka nalazila se na Budimu pri kraljevskoj palati i u njoj se nalazilo preko 2500 knjiga. Uništena je turskim osvajanjem Budima, a preostali (preživeli uslovno rečeno) primerci kodeksa iz ove biblioteke rasuti su svuda po svetu od Sjedinjenih Američkih Država, Velike Britanije, Francuske, Poljske, Rusije, Zagreba, naravno Mađarske pa sve do biblioteka u Carigradu.
Evo kako je izgledao sam početak i nastanak biblioteke Korvina ugarskog srednjovekovnog kralja Matije Hunjadija Korvina. Kralj Matija Korvin je poslao pismo predsedniku Rimske akademije Pomponiju Letusu 1471. godine gde već spominje nabavljanje knjiga za svoju biblioteku. Ali, pripremanje knjižnog fonda počelo je skoro deceniju ranije. Već između 1464. i 1466. godine u biblioteci se nalazila Elegija čiji je autor Antonius Constantius Fanensis, rimokatolički prelat i diplomata koji je elegiju napisao kao neko delo koje prikazuje političku i geopolitičku situaciju onovremene Evrope. Odgovor na ovu elegiju sastavio je u kraljevo ime pominjani pečujski episkop Janus Panonijus. Sledeća među najranije poznatim knjigama bila je Quare Christiani traduntur in manibus paganorum et Thurcarum koju je napisao Frater Christophorus Carthusiensis. Ova potonja je zanimljiva za istoričare jer je pravi spomenik epohe budući da se radi o delu koje je posvećeno Turcima u vreme kada su oni uveliko pokucali na vrata srednje Evrope. Potom, 1467. godine Andrija Panonac (Panonijus kako je sebe nazvao), inače humanista iz Ferare, poklanja kralju svoju knjigu, a iste godine u Firenci su prepisane još tri knjige koje su donete u Budim. Vidimo dakle da je od početka biblioteka Korvina bila umrežena sa najvećim humanističkim centrima, Rimom, Firencom, Padovom i drugim.
Kao što je već naznačeno, tursko osvajanje srednjovekovne ugarske kraljevine značilo je i kraj razvoja ove države, ali i biblioteke. Iako je Budim konačno pao tek 1541. godine, vojska sultana Sulejmana Veličanstvenog je nakon pobede na Mohaču 1526. godine krenula na Budim, te poharala kraljevsku palatu, a neke od knjiga su čak odnete u Topkapi palatu. Kasnije, u doba Austrougarske monarhije jedan broj je i vraćen kao gest dobre volje, ali se i danas u biblioteci Topkapi palate u Carigradu nalazi nekoliko kodeksa korvina. Sama Korvina, budimska biblioteka prestala je da postoji. Iz ove biblioteke preostalo je danas 170 knjiga, odnosno kodeksa. Pomenuli smo već da su raštrkane po celom svetu. Put mnogih knjiga ostaje sasvim nerazjašnjen, a biblioteka Korvina kroz ceo turski period bila je izuzetno važna i u očuvanju ugarskog identiteta i rimokatoličke crkve i njenog delovanja. Dobro je poznato da je kontrareformacija u Ugarskoj bila veoma jaka. Država je bila podeljena na tri dela: osmanski deo, habzburški i polunezavisni Erdelj. U takvim okolnostima protestantizam je bio veoma snažan, posebno u Erdelju. Preostale korvine služile su i jezuitima za širenje njihovog uticaja u borbi za suzbijanje reformacijskog delovanja, koje je rimokatolička crkva smatrala štetnim.
Dakle, biblioteka Korvina ugarskog kralja Matije Hunjadija Korvina predstavlja u ugarskoj istoriji i nešto mnogo više od obične zbirke kodeksa i štampanih knjiga. U doba renesanse to je bio pokazatelj vrlo visokog nivoa kulturnog razvitka Ugarske. Matija Korvin je po bogatstvu bio rame uz rame sa francuskim kraljem. Vodio je politiku ka Nemačkoj i Austriji, ka Osmanlijama naročito, ali i Češkoj. Zbog osmanske politike na dvoru je imao i priliku da ugosti persijske poslanike sa kojima se pregovaralo o borbi protiv Turaka Osmanlija. Takve politike, unutrašnja i spoljna, vodile su sa sobom i porast kulture, a biblioteke jesu jedan od najočitijih pokazatelja jačanja sveukupnog kulturnog razvoja. Naravno, treba imati uvek na umu da je ovo srednji vek, doba kada je preko 90% stanovništva živelo na selu i bilo nepismeno. Sve ovo o čemu je reč ovde dostupno je bilo samo najužem krugu pismenih ljudi. Na istoku je pismenih bilo nešto više, u Vizantiji, islamskom, kineskom i indijskom svetu, kao i naravno na Bliskom Istoku. Zapadna i centralna Evropa, u koju spada i Ugarska, nisu imale mnogo pismenih i učenih svetovnih ljudi. Tek u poznom srednjem veku taj broj se povećava i knjiga ipak mnogim ljudima daje mogućnost da se opismene. Uglavnom, u pitanju su ljudi iz plemićkih porodica raznolikog porekla, ali i statusa. Bilo je sitnijeg plemstva, ali i starih ugarskih rodova.
Interkulturalnost, odnosno uzajamni odnosi različitih kultura tokom renesanse, poglavito italijanske i ugarske, počinju intenzivno da se mešaju još i pre braka kralja Matije Hunjadija Korvina i kraljice Beatrise Aragonske. No, tada one dolaze do vrhunca. Samo na onim prvim pomenutim primercima knjiga koje su dopremane u Korvinu vidimo uticaje različitih istorijskih epoha, kultura, pa i civilizacija. Najveći broj kodeksa jeste, kao što je pomenuto, iluminiran pa i prepisivan u Italiji. Pored toga, ogroman broj ovih knjiga predstavlja različita dela klasičnih grčkih i rimskih autora. Naravno, postoji i niz primeraka Biblije, kao i znatan broj dela hrišćanskih autora, što grčkih što latinskih Svetih Otaca. Prevođenje sa grčkog su najčešće vršili upravo Vizantinci koji su prelazili u Italiju i naučili latinski jezik na vrlo visokom nivou. U duhu humanizma i renesanse veliko je interesovanje za čitanje i prevođenje klasičnih pisaca, ne zaostaju ni hrišćanski autori, a sve nastaje u Italiji i biva dopremano u Ugarsku ili nastaje u okvirima ugarske kraljevine.
Korvina nije jedina biblioteka, ali svakako zavređuje da se o njoj nešto kaže detaljnije, kao uostalom i o drugim. Pečuj, Vac, naravno Ostrogon kao majka crkva cele Ugarske, te za nas posebno značajni Beč, predstavljaju najveće renesansne i humanističke centre, sa bogatim bibliotekama iz vremena kralja Matije Korvina.
Ostavi komentar