Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Bez obzira na to što je prošlo gotovo pola veka od smrti jedinog predsednika i diktatora Druge Jugoslavije, Josipa Broza, njegovo večno počivalište, eufemistički i zvanično nazvano Kuća cveća, opravdano, izaziva mnoge kontroverze. Zapravo, svi uvidi i saznanja u vezi sa istorijatom delatnosti, nesumnjivo značajne ličnosti jugoslovenske povesti kakva je bila Josip Broz, do danas je postalo ili ostalo predmet sporenja i kontroverzi, jednako u okvirima naučne i akademske zajednice, ali i u najširim slojevima srpske i postjugoslovenske javnosti. Na prvi pogled sasvim je neobično da razgovori ili sećanja na period istorije Jugoslavije i srpskog naroda od 1945. do 1990. godine razbuđuju i „uskovitlavaju“ priličan stepen emocija i zapaljivih strasti. Kada je u septembru 2024. godine naglo aktuelizovano pitanje izmene namene objekta Kuće cveća, te mogućnost izmeštanja posmrtnih ostataka Josipa Broza, ali i njegove supruge Jovanke Budisavljević Broz na drugu lokaciju, rezultati istraživanja javnog mišljenja u Srbiji o pomenutoj temi bili su zanimljivi. Naime, negde oko šezdeset procenata ispitanih građana usprotivilo se datoj mogućnosti, iako svega dvadesetak posto od tih pristalica zadržavanja dosadašnje namene Kuće cveća još uvek neguje pozitivan sentiment o titoističkoj eposi u svojoj svesti. Koliko su dati rezultati istraživanja javnog mišljenja o ovoj temi, kao i metodologija koja je upotrebljena u svrhe njihovog dobijanja relevantni sasvim je drugo pitanje, čak i marginalno. Međutim, navedeni rezultati otkrivaju znatnu kompleksnost determinisanja karaktera kolektivne svesti kod srpskog naroda i građana Srbije kada je reč o njihovom odnosu prema ideji jugoslovenstva, istoriji Jugoslavije, ali i prema titoističkom diktatorskom režimu (1945-1980). Uistinu, postoji visok stepen neobjektivnosti, samim tim i neodgovornosti prema sagledavanju istorije jugoslovenske ideje i države koja je postojala osamdeset godina, posebno kada je reč o ulozi Josipa Broza u tom, za srpski narod, sudbonosnom periodu povesnice zapadnog Balkana. Istorijat Drugog svetskog rata na prostoru nekadašnje Jugoslavije, kao i komunističkog, odnosno partizanskog pokreta otpora protiv agresije i fašističke okupacije izuzetno dobro su dokumentovani u jugoslovenskim i svetskim faktografijama i istoriografijama posle 1945. godine. Međutim, srpska i jugoslovenska istoriografija u vreme titoističke vladavine komunističke partije tu istoriografiju prožela je, bolje reći „ophrvala bremenom“ sopstvenih ideoloških doktrina i načela, kao i pogleda na ulogu Josipa Broza i Narodnooslobodilačke vojske u Drugom svetskom ratu. Ideološka istoriografija o ulogama Broza i NOVJ predstvljala je i neophodan udeoni kamen u fundamentima izgradnje nepodnošljivog kulta ličnosti vođe Druge Jugoslavije, a zarad višedecenijskog opstanka komunističke autoritarne nomenklature na vlasti u nesrećno skrojenoj i samim tim neodrživoj državi samoupravnog socijalizma. Mehanizmi (izgradnja idealizovane i romantizovane „slike“ o borbi partizanskog pokreta u Drugom svetskom ratu, svakako utemeljene u osnovama istorijske istine, kao i Brozovog kulta ličnosti) primenjivani u procesima postizanja datog cilja (održanja komunističkog rukovodstva na vlasti) produkovali su i jedan opasan sporedni efekat u konstituciji mentalnog sklopa i kolektivne svesti srpskog naroda o sopstvenom identitetu i položaju, koji će nakon 1980. godine i smrti Josipa Broza postati nukleus geneze prenaglašene samokritičnosti, pa i negacije dokazanih duhovnih i nacionalnih vrednosti srpskog etniciteta i to u većem delu javnosti u Srbiji, dok će kod manje zajednice građana naše otadžbine izazvati i pojavu autošovinizma.
Srpski autošovinizam bio je krajnji, ishodišni, duhovni cilj komunističkog pokreta u Jugoslaviji, nesumnjivo zasnovan na postulatima političkih koordinata u kojima se kretala revolucionarna borba Partije i Josipa Broza od 1919. do 1980. godine. Od osnivanja Komunističke partije Jugoslavije posle formiranja prve zajedničke južnoslovenske države srpski narod i Srbija posmatrani su kao „hegemonistički sociološki fenomen“ koji „remeti“ odnose između jugoslovenskih nacionalnih zajednica (čak i onih nepostojećih između dva svetska rata, poput bošnjačke, crnogorske ili makedonske), te su revolucionarni elementi krajnje političke levice u tadašnjoj državi usvojili stanovište prema kome je potrebno hitno „obuzdati“ sve duhovne vertikale srpskog naciona izgrađene na fundamentima građanski ustrojenih društava u Evropi. Istovremeno, zahtevan je i brutalan, „klasni“ obračun sa nosiocima ukupnog razvoja (pa i onog duhovno-kulturološkog) srpskog društva, zapravo sa njegovim nacionalnim elitama. Taj obračun brutalno je okončan u poslednjim mesecima Drugog svetskog rata i okupacije, kao i u prvim godinama nakon završetka revolucije. Tito je lično odgovoran za nezakonite masovne likvidacije preko šezdeset hiljada građana zemlje u kojoj je on uspostavljao svoj lični režim. Ubijeni, često potpuno nevini civili koji sa ratom i politikom nisu održavali nijednu vezu, predstavljali su temelj srpske nacionalne i građanske elite. Zato je ta zajednica prva uništena u novoj Jugoslaviji. Sličan obračun bio je usmeren i protiv drugog, građanskog pokreta otpora u Jugoslaviji protiv okupacije fašističkih Sila osovine. Zverska likvidacija Jugoslovenske vojske u otadžbini, tj. četničkog pokreta otpora, te njenog komandanta Draže Mihailovića predstavljali su preduslove za ostvarenje svih ciljeva revolucije koju je predvodila KPJ, a njen prvi cilj bio je dolazak na vlast. Nova revolucionarna vlast izložila je posebnom obliku satanizacije svih za nju ideološki nepoćudnih političkih subjekata u Jugoslaviji, pa su tu sudbinu dočekali i četnički pokret, kao i srpske nacionalne elite. Na osnovu odluka Prvog i Drugog zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) iz 1942. i 1943. godine Jugoslavija je proglašena republikom, kralju Petru II Karađorđeviću i dinastiji Karađorđević zabranjen je povratak u zemlju, a država je preuređena u skladu sa federalističkim principom. Ustrojeno je šest federalnih jedinica-država/republika (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija i Srbija), dok je Narodna Republika (kasnije Socijalistička Republika) Srbija uređena kao država sa dve autonomne jedinice (AP Vojvodinom i u početku sa Kosovskometohijskom autonomnom oblašću, kasnije Autonomnom Pokrajinom Kosovo i Metohija, odnosno Socijalističkom Autonomnom Pokrajinom Kosovo). Odlukama novih vlasti proglašeno je postojanje novih nacija, koje su izdvojene iz srpskog nacionalnog korpusa – crnogorska, makedonska i kasnije muslimanska. U skladu sa ustavima Jugoslavije (Federativne Narodne Republike od 1946. godine i Socijalističke Federativne Republike od 1963. godine), koji su frekventno menjani (1946, 1963, 1974. godine), te stvaranjem autonomnih jedinica u okviru samo jedne federalne jedinice, Srbije, sužavan je, a kasnije i potpuno neutralisan uticaj Srbije na bilo koje političko-ekonomske i duhovno-kulturološke procese u drugoj Jugoslaviji.
Time je ostvarena davnašnja ideja KPJ (od 1952. godine Saveza komunista Jugoslavije) da uloga srpskog naroda u životu Jugoslavije bude potpuno minimizirana sa suzbijanjem afirmisanja njegovog duhovno-istorijskog i nacionalno-identitetskog razvoja. Uništena srpska nacionalna i građanska elita, uz opstanak nove, političke, komunističke elite srpskog naroda pasivizirala je srpsku nacionalnu inicijativu u državi i to do krajnjih granica. Srpske političke elite u Titovoj Jugoslaviji, gotovo isključivo vodile su računa o očuvanju, revolucionarnim putem, stečenih političkih položaja i određenih materijalnih sinekura. Stav jugoslovenskih komunista na čelu sa Josipom Brozom u pogledu rešavanja nacionalnog pitanja sastojao se u premisi da su sve nacije dobile svoje nacionalne jedinice otelotvorene u funkcijama federalnih jedinica/republika. Separatističke težnje svih drugih političkih elita, posebno slovenačkih i hrvatskih, kao i albanskih na Kosovu i Metohiji neprestano su afirmisane, da bi u postupku daljeg labavljenja veza između federalnih jedinica, u procesu tzv. „federiranja federacije“, te nakon usvajanja ustava iz 1974. godine, Jugoslavija, konačno modifikovana u specifičnu konfederalnu zajednicu, koja se u strahovitom građanskom ratu, na pragu nove, posthladnoratovske epohe, urušila početkom devedestih godina prethodnog stoleća. Privid funkcionalnosti političko-pravnog i ekonomskog sistema u Titovoj Jugoslaviji ostvaren je putem afirmisanja ideologije „bratstva i jedinstva“ šest jugoslovenskih naroda i nekoliko nacionalnih zajednica (narodnosti), te ideološko-ekonomskim sistemom realizovanim u izgradnji „samoupravnog socijalizma“. Dakle, ne više jugoslovenstva, bilo „troplemenog“ ili „integralnog“. U političkoj praksi, data ideologija imala je poseban izraz u pojmu „titoizma“.[1] Titoizam, kao najznačajniji subelement ideološkog „tkiva“ strukture socijalističke Jugoslavije izvršio je ogroman uticaj na zavidno postignutu izmenu segmenata kolektivne svesti srpskog nacionalnog korpusa, posebno u domenu njegovog razumevanja sopstvene istorijske uloge i nacionalnih interesa u budućnosti. Srpsko društvo izgubilo je karakteristike građanske duhovno-kulturološke vertikale, a na taj način i spremnost za ponovnim uključivanjem u globalne procese razvoja na kraju prethodnog stoleća. Decenije diskontinuiteta sa srpskom nacionalnom i građanskom misli, umesto koje je u svest i mentalni sklop srpskog kolektiviteta neprirodno „nakalemljena“ jugoslovenska ideja i komunistička ideologija za posledicu su imali da u proces raspada jugoslovenske države srpski narod uđe potpuno nespreman, a da tek od pre nekoliko godina počne odlučan napor usmeren prema obnovi „porušene“ srpske državnosti i nacionalnog identiteta. Pomenuta nespremnost ogledala se i u činjenici da je do početka ovog veka u srpskom društvu ojačala zajednica veoma uticajnih autošovinističkih krugova, koju mnogi pratioci savremenih procesa i stanja identifikuju sa pojmom pripadnosti tzv. grupaciji građana Druge Srbije. Bez obzira što se taj, istina, manji deo srpske javnosti „zaklinje“ u načela demokratije, slobode, individualnosti, beskompromisne borbe protiv svih oblika autoritarne organizacije i praktikovanja vlasti, istovremeno data javnost neguje brižljivo stvarani i održavani kult ličnosti Josipa Broza. Mnogi bi pomislili da je data teza paradoksalna, što možemo da razumemo, ali je nesumnjivo i istinita, a onda i prihvatljiva kada uspemo da sagledamo spone između kulta ličnosti Josipa Broza, titoizma kao ideološkog izraza njegove diktature i političkog senzibiliteta tih autošovinističkih elita.
Široki slojevi javnosti u Srbiji neguju indiferentan odnos prema kultu Josipa Broza, a onda i u pogledu njegovog večnog počivališta, dok ti autošovinistički krugovi kult Broza (samim tim i Kuće cveća, kao post mortem ideološkog pečata jugoslovenske komunističke diktature nad kolektivnom svesti srpskog naroda) ispravno percepiraju kao ideološki nukleus stalno prisutne politike ograničavanja i eliminisanja, za njih tako opasnog srpskog nacionalnog identiteta. Kuća cveća savršeno se uklopila u brižljivo osmišljenu doktrinu vodećih ličnosti komunističkog režima posle 1980. godine koje su se istinski trudile da očuvaju kult ličnosti Josipa Broza. Iz tih razloga, navedeni mauzolej napravljen je u objektu gde je jugoslovenski predsednik i diktator obavljao svoje profesionalne dužnosti u poslednjim godinama svog života (naročito nakon progona izvršenog nad Jovankom Broz), a njegov enterijer trebalo je da služi parolaškoj politici kao segmentu pominjane doktrine utemeljene u krilatici „I posle Tita – Tito“. U toj paroli i doktrini kriju se svi odgovori u vezi sa mnogim kontroverzama koje su postojale ili opstojavale u srpskoj javnosti od 1980. godine do danas. Potrebno je očuvati kult ličnosti Josipa Broza kao zalog opstanka antisrpske doktrine koju neguju autošovinistički krugovi Druge Srbije. Vidljivi, materijalni izraz tog kulta uzidan je u temelje Titove Kuće cveća. Međutim, postavljamo pitanje da li bi onda bilo sasvim prihvatljivo da Titovi posmrtni ostaci budu premešteni iz Kuće cveća na neku drugu lokaciju, poput Aleje zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu ili u Dolinu heroja na Tjentištu, znemenitom mestu Bitke na Sutjesci? Odgovor je veoma potvrdan, ali da li bi taj čin kome se veći deo građana Srbije iz različitih motiva protivi, na bilo koji način bio celishodan ili funkcionalan? Odgovor je maksimalno negativan. Kolektivna svest srpskog etniciteta narušena je u mnogo širim, sveobuhvatnijim, multidisciplinarnim procesima razgradnje srpske duhovne vertikale, gde bi u uslovima borbe za obnovu srpskog nacionalnog identiteta uklanjanje posmrtnih ostataka Josipa Broza iz Kuće cveća predstavljalo samo još jedan politički akt koji bi uslovio dodatne ideološke antagonizme unutar srpskog etničkog kolektiviteta, a da pri tom ne bi generisao preko potrebno nacionalno suočavanje sa istorijskim zabludama (titoizam, jugoslovenstvo, Jugoslavija) srpskog naroda. Samo dato suočavanje moglo bi da uzrokuje otklanjanje autonegacije nacionalnih vrednosti srpskog etniciteta, a deo tih negacija predstavlja i kult Josipa Broza. Taj cilj možemo postići jasnim povratkom obrazovnih institucija, posebno onih visokoškolskog karaktera, pod nadzor nacionalno osveštene države. Sasvim je jasno da Tito nije zaslužio mauzolej u kome počiva i tamo nije trebalo da bude sahranjen. Neko će kazati da su dostojanstvenu sahranu, pa i posebno večno počivalište dobili i mnogi svetski državnici koji u bili protagonisti globalnih procesa u prethodnom stoleću, poput Čerčila ili De Gola, i to je istina. Međutim, pored činjenice da su Ruzvelt, Čerčil, De Gol i Tito bili savremenici i veliki borci protiv totalitarizma Sila osovine, istorijska je istina i fakt da je od njih jedino Tito bio odgovoran za nasilnu smrt građana sopstvene zemlje i to iz ideološko-političkih razloga. Isto tako, nesumnjivost okolnosti prema kojima je on bio vođa jednog oslobodilačkog pokreta u Drugom svetskom ratu, nas, potomke boraca svih pokreta otpora iz Drugog svetskog rata obavezuje da ugasimo ideološke podele u budućnosti, a ne da ih ponovo razbuktavamo, te da mrtve ostavimo da počivaju u miru. Mrtvi ne mogu da nas ožive, može samo Bog i pijetet prema narodnim herojima i junacima naše tragične prošlosti. Jedan od njih vapi da njegove kosti budu opojane i dostojanstveno sahranjene. Naravno, reč je o đeneralu Dragoljubu Draži Mihailoviću, vođi drugog, partizanima suprotstavljenog pokreta otpora u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji. NJegova jedina krivica bila je ta što je rat izgubio, dalje je postala istorija. Možda bi pronalazak njegovih posmrtnih ostataka i dostojanstvena sahrana u nekom dostojnom grobu konačno izmirila levu i desnu političku Srbiju. Možda bi ta Srbija smogla snage da kaže: „Ne dirajmo grobove, ne uznemirujmo mrtve i ugasimo zanavek kult ličnosti krvnika Josipa Broza“. Počivao u miru i u Kući cveća.
IZVORI I LITERATURA
Stevanović, Lada (2006). „Rekonstrukcija sećanja, konstrukcija pamćenja : Kuća cveća i Muzej istorije Jugoslavije”. Zbornik radova Etnografskog instituta SANU. 26: 101—116. Arhivirano iz originala 5. 3. 2016. g. Pristupljeno 18. 1. 2018.
[1] Titoizam je izraz kojim se označava službena ideologija, odnosno društveno-političko uređenje bivše Jugoslavije u periodu kada je njome vladao Josip Broz Tito, preciznije u periodu od raskida sa Istočnim blokom od 1948. godine, pa sve do društveno-ekonomskih reformi krajem devete decenije prethodnog veka, neposredno pred raspad države. Sam izraz se u Titovoj Jugoslaviji nije službeno upotrebljavao, delimično zato što su ga kao prvi upotrebili sovjetski i drugi staljinistički propagandisti kao pežorativni termin. Termin „titoizam“ opisivan je kao revizionističko skretanje s „pravog“ puta, odnosno, kao „izdaju“ temeljnih principa marksističko-lenjističke, odnosno komunističke ideologije. U SFRJ se, pak, kao izraz za službenu ideologiju koristio termin „samoupravni socijalizam“, odnosno socijalističko samoupravljanje. Titoizam označava diktatorski režim Josipa Broza i komunista od 1945. do 1989. godine
Ostavi komentar