SRPSKA KNJIŽEVNOST U SREDNJOŠKOLSKIM NASTAVNIM PROGRAMIMA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE I CRNE GORE

Autor: msr Vladimir Papić

Nasuprot Srbiji, Republici Srpskoj ili Hrvatskoj, koje kanon svoje nacionalne književnosti u nastavnim programima mogu da izvedu iz korpusa zajedničkog srpskohrvatskog jezgra i delimično ili u potpunosti zanemare postojanje svih drugih (bivših) „jugoslovenskih” dela i pisaca u njima, u kombinaciji zajedničkih programa Bosanskog, hrvatskog i srpskog jezika i književnosti u Federaciji Bosne i Hercegovine, odnosno Crnogorskog – srpskog, bosanskog, hrvatskog jezika i književnosti u Crnoj Gori, to nikako nije moguće, a ravnopravna zastupljenost tri-četiri srodna i „paralelna” književna univerzuma najčešće nije ostvariva.

Komplikovana administrativna podela Bosne i Hercegovine na „Republiku Srpsku, Distrikt Brčko i Federaciju BiH (bošnjačko-hrvatsku), sastavljenu opet od deset kantona (šest s bošnjačkom većinom, dva s hrvatskom i dva tzv. mješovita)” dovela je do toga da „praktično, nezavisno jedno od drugih, obrazovanjem u BiH upravljaju: u Republici Srpskoj Ministarstvo prosvjete (i kulture), u svakom od deset kantona kantonalno ministarstvo obrazovanja (i nauke, ili i znanosti, kulture i športa, i sl.), u Distriktu Brčko vladino Odjeljenje za obrazovanje” (Veličković 2015: 7–8). Takva podela uticala je i na kurikularnu i udžbeničku politiku svakog od entiteta, odnosno kantona i distrikta. Iako bi trebalo da se na teritoriji čitavog entiteta FBiH uči zajednički tzv. BHS jezik, u kantonima sa većinskim hrvatskim stanovništvom uči se Hrvatski jezik i književnost, sa adaptiranim udžbenicima hrvatskih izdavača, dok svaki bošnjački kanton propisuje svoj poseban nastavni plan i program. Stoga ćemo umesto programa pojedinačnih bošnjačkih i hrvatskih kantona, ovde analizirati jedini postojeći komplet udžbenika od I do IV razreda gimnazije nastao posle rata na području FBiH, čiji je izdavač Sarajevo Publishing. Autor čitanki za I i II razred je Zdenko Lešić, koautori za III su Vedad Spahić i Mirsad Kunić, dok je u četvrtom razredu Spahić jedini autor.

Srpska književnost bi trebalo da zauzima 1/3 svake nacionalne oblasti udžbenika i da kroz nju budu prikazani glavni autori i njihova dela (karakteristika ovakvih programa bi trebalo da bude i susret kultura i praćenje zajedničkih tokova ovih „triju” književnosti). Ipak, iz perspektive nas koji posmatramo srpsku književnost kao posebnu celinu i njen viševekovni kontinuitet, čini se da u ovim udžbenicima to nije najuspešnije urađeno. Srpska književnost do romantizma predstavljena je kao siromašan skup sporadičnih pojava u vidu epske pesme Banović Strahinja, Slovo ljubve Despota Stefana Lazarevića i jedne basne Dositeja Obradovića. Primetno je da Zdenko Lešić u udžbenicima, čiji je autor, akcenat stavlja na starije epohe hrvatske književnosti, te daje opširniji pregled humanizma, renesanse, baroka[1] i prosvetiteljstva (među bosanskim franjevcima). Stoga se uviđa stereotip da Srbi nemaju na šta da se oslone u svojoj književnoj istoriji do 19. veka. Ipak, u Lešićevoj (2006) Čitanci za drugi razred, srpski romantizam predstavljen je kroz dela najviše autora, čak šest (Branka Radičevića, NJegoša: Luča mikrokozma, Sterije: Rodoljupci, kao i poezije Jakšića, Zmaja i Kostića), dok su hrvatski i bošnjački romantizmi prikazani kroz svega nekoliko tekstova.

Glavni autor udžbenika za III i IV razred gimnazije, profesor Metodike nastave književnosti na tuzlanskom Filozofskom fakultetu, kroz svoje pojavljivanje u javnosti tokom proteklih decenija nije pokazao velike simpatije prema srpskom narodu i njegovoj kulturi  (v. Veličković 2016: 134–135). Stoga je i razumljivo da se u njegovom udžbeniku za treći razred (od realizma do međuratne književnosti) pojavljuje svega nekoliko Srba: Matavulj, Domanović, Stanković, Kočić, Dučić, Šantić, Crnjanski i Nušić, a da se o autorima muslimanskog verskog korpusa koji su se izjašnjavali kao Srbi (npr. Osman Đikić) govori negativno, na primer:

„U svome vremenu Đikić je prototip angažiranog intelektualca. Srpska nacionalna ideja, koju je zastupao do kraja života, paradigmatski svjedoči o dezorijentaciji, nesnalaženjima i zabludama, koje će obilježiti jedan period u bošnjačkoj povijesti” (Spahić – Kunić 2005: 122).

U četvrtom razredu je predstavljena savremena književnost „naroda BiH” i unutar te oblasti se nalaze autori koje možemo svrstati u svaku od BHS nacionalnih književnosti pojedinačno (za srpsku su to Davičo, Ćopić, Popa i Kiš), oni o čijoj se književnoj i nacionalnoj pripadnosti raspravlja nakon raspada SFRJ (Andrić, Selimović – u ovom udžbeniku predstavljen kao isključivo bošnjački pisac[2], Desnica, Kulenović, Sijarić, Marinković, Dizdar, Kovač), kao i autori koji su Srbi, ali se nikada nisu našli u predmetnim programima svoje matice (Risto Trifković, Dara Sekulić, Nenad Radanović). Možemo primetiti i da za dela autora koji su osvedočeni kanon savremene srpske književnosti (Ćosić, Pavić, Pekić) u ovim udžbenicima nema mesta, dok su književne obrade tema iz najnovije istorije „naroda BiH” posvećene isključivo stradanjima Bošnjaka. Iako su u Federaciji BiH aktuelne kurikularne reforme u Kantonu Sarajevo i Zeničko-dobojskom kantonu, ne bismo mogli da očekujemo neke značajnije promene u poziciji srpske književnosti u nastavnom procesu, sve dok ne budu objavljeni novi, reformisani udžbenici književnosti.

U Crnoj Gori je situacija slična federalnoj, uz nametanje  crnogorskog nacionalnog, jezičkog i (novog) književnog korpusa nad srpskim, bošnjačkim i hrvatskim. Najveći problem koji se u ovom veku javljao u crnogorskoj prosveti jeste imenovanje predmeta: od prvobitnog Srpskog, preko Maternjeg i Crnogorskog, stiglo se do Crnogorskog–srpskog, bosanskog, hrvatskog jezika i književnosti. Ipak, bošnjačkih autora u gimnazijskim programima jeste malo (uvršteni su samo oni sa tla Crne Gore), hrvatskih još manje, dok odnos između srpske i crnogorske književnosti (u koju, prema autorima nastavnih programa i udžbenika, spadaju svi pisci koji su rođeni u grancima današnje države, bez obzira na vek u kom su živeli ili njihovo nacionalno opredeljenje) najčešće biva izjednačen. Karakteristika programa u Crnoj Gori jeste odeljak Kanon u kom se nalazi spisak svih dela čije se poznavanje proverava na maturskom ispitu. Za školsku 2020/21. kanon je sužen i među autorima srpske književnosti su se našli Kostić, Crnjanski, Kiš, Andrić i Selimović, dok su NJegoš, LJubiša, Zogović i Lalić predstavljeni kao crnogorski pisci. Aktuelna paradoksalna nepomirljivost crnogorskog i srpskog nacionalnog i kulturnog identiteta u nastavnim programima u Crnoj Gori, uprkos činjenici da većina stanovništva ove države govori srpskim jezikom, najopširnije je prikazana u knjizi Noć dugih makaza Veselina Matovića (2012).

U čitankama za gimnaziju nastalim nakon programskih reformi 2011. godine primetno je nametanje oblika u kojima se koriste dva slova koja srpski, hrvatski i bosanski jezik ne poznaju, ali i ijekavskog jotovanja. Tome se prilagođavaju i prevodni tekstovi na osnovnom i srednjem nivou obrazovanja (npr. Vukov prevod Novog zavjeta čiji je odlomak  naslovljen sa „Budite kao đeca” – čime se otvoreno negiraju Vukove ideje, ali i kasniji prevodi pripovedaka „Šeširići” Ivana Cankara u trećem razredu gimnazije, odnosno „Ručak” Somerseta Moma u osnovnoškolskom programu.[3] Slično je i sa originalnim tekstovima nastalim na području Crne Gore (NJegoševa dela, narodno pesništvo, npr. „Śela Hajra kraj bunara”), čijim prerađivanjem se traži opravdanje za osnovanost uvođenja novih slova i pravila u književni jezik. U udžbenicima za srednje stručne škole koji se objavljuju od 2020. godine (zasad su štampane čitanke za prva tri razreda), ta dva slova više nisu u upotrebi, kao ni jotovani oblici. Takođe je primetno i to da se u svim udžbenicima objavljenim u Crnoj Gori nakon raspada državne zajednice SCG, za svakog autora koji potiče iz Crne Gore u belešci navodi da je crnogorski pisac, dok se za predstavnike srpske književnosti koji su stvarali u Crnoj Gori, ali i Srbiji, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj nacionalna pripadnost najčešće izostavlja. U poređenju sa udžbenicima Maternjeg jezika (Jelušić – Pavlović 2009), izostavljeni su neki od savremenih srpskih pisaca: Matija Bećković, Dobrica Ćosić, Aleksandar Tišma, Milorad Pavić, Branko Miljković, Miodrag Pavlović, dok su mnogobrojne književne pojave i autori do 19. već i u tim udžbenicima bili izostavljeni (srednjovekovna[4] i barokna književnost, Zmaj, Sremac, Glišić…). S druge strane, u aktuelnom udžbeniku za četvrti razred gimnazije roman Crveni petao leti prema nebu Miodraga Bulatovića pronalazi svoje mesto koje još uvek nije stekao u programima u Srbiji, a slično je i u trećem razredu sa poezijom Rista Ratkovića, dok se Kiš i Pekić u crnogorskim programima za završni razred gimnazije čitaju i kao esejisti, što u Srbiji nije slučaj.

Kanon srpske književnosti u regionalnim nastavnim programima i udžbenicima predstavljen je zavisno od aktuelnih kulturno-političkih stremljenja. Nasuprot Srbiji i Republici Srpskoj, u kojima se programi zasnivaju na istim koncepcijama, srpska književnost se u Crnoj Gori i Federaciji Bosne i Hercegovine posmatra samo kao jedan deo zajedničkog kulturnog nasleđa naroda koji žive na tim teritorijama, često sa problematičnim predstavljanjem njenog kontinuiteta i najvažnijih autora, dok se istovremeno uskraćuje pravo na smatranje kanonskih pisaca srpske književnosti srpskim (poput NJegoša i Selimovića).

LITERATURA

1. Veličković, Nenad. 2015. Školokrečina: nacionalizam u bošnjačkim, hrvatskim i srpskim čitankama. Sarajevo: Mas Media – Fond otvoreno društvo BiH.
2. Veličković, Nenad. 2016. „Svinje, škola i književnost”, Reč, 86.32, Beograd: Fabrika knjiga.
3. Ibrahimović, Nedžad. Kazaz, Enver. 2003. Čitanka za IV razred gimnazije. Sarajevo: OKO.
4. Jelušić, Božena. Pavlović, Miodrag. 2009. Čitanka za četvrti razred opšte gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
5. Kovačević, LJubomir. Vučković Ćinćur, Radinka. 2011. Čitaj hrabro i govori slobodno: Čitanka za osmi razred osnovne škole. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
6. Lešić, Zdenko. 2006. Čitanka za drugi razred gimnazije. Sarajevo: Sarajevo Publishing.
7. Matović, Veselin. 2012. Noć dugih makaza. Nikšić: Matica srpska: Društvo članova u Crnoj Gori – Aktiv profesora srpskog jezika i književnosti – Oktoih.
8. Spahić, Vedad. 2003. Čitanka za 4. razred gimnazije. Sarajevo: Sarajevo Publishing.
9. Spahić, Vedad. Kunić, Mirsad. 2005. Čitanka za 3. razred gimnazije. Sarajevo: Sarajevo Publishing.
10. Čogurić, Aleksandar. Vukotić, Milica. Deletić Milačić, Andrijana. 2011. Čitanka za prvi razred gimnazije. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

[1] Kao i u programima u Hrvatskoj, književnost Dubrovačke republike se u udžbenicima Zdenka Lešića izričito smatra hrvatskom, a ne samosvojnom pojavom, niti zajedničkom kulturnom i književnom tradicijom štokavskih književnosti.

[2] U biografiji autora se navodi: „Djelo Meše Selimovića umjetnički je vrh bošnjačke književnosti dvadesetog stoljeća” (Spahić 2003: 100). Za razliku od ovog udžbenika, u Čitanci za četvrti razred gimnazije Nedžada Ibrahimovića i Envera Kazaza (2003), nacionalnog određenja u beleškama o autorima nema, a interpretacije književnih tekstova nisu opterećene vantekstualnim elementima i nacionalizmom.

[3] „Opazio sam je za vrijeme predstave i na znak koji mi je dala rukom otišao sam, za vrijeme pauze, i śeo kraj nje. […] Śećate li se kad sam vas ono prvi put viđela? Da li se śećam?” (prema: Kovačević – Vučković Ćinćur 2011: 57). Ovakve „adaptacije” učestale su u udžbenicima nastalim nakon 2011. godine, kada naziv predmeta postaje Crnogorski jezik i književnost, te ih možemo smatrati falsifikatima originalnih prevoda na srpski jezik.

[4] Autori gimnazijskih čitanki za CSBH jezik, vodeći se naučno opovrgnutim i neproverenim tezama, o najznačajnijem srpskom srednjovekovnom spomeniku, Miroslavljevom jevanđelju, iznose sledeće tvrdnje: „Pisala su ga dva pisara, na dva pravopisa, zetskome i raškome. Glavni pisar pisao je zetskim pravopisom i zvao se Varsamelon, a njegov pomoćnik pisar Grigorije je pisao raškim pravopisom. […] Dio koji je radio Varsamelon pripada crnogorskoj književnosti, dok dio koji je pisao Grigorije pripada srpskoj književnosti. Grigorije je bio ekavac, a Varsamelon ijekavac” (Čogurić et al. 2011: 186–187).