POVRATAK I ISCELJENJE U ROMANU ČRNA MATI ZEMLA KRISTIANA NOVAKA

Autor: msr Vladimir Papić

Kristian Novak, hrvatski pisac, lingvista i univerzitetski profesor, rođen je 1979. u Baden-Badenu (Nemačka), a detinjstvo proveo u Sv. Martinu na Muri. Upravo će najsevernija oblast Hrvatske postati mitski prostor njegove proze. Nasuprot Markesovom Makondu ili Foknerovoj Joknapatofi, reka Mura i Međimurje nisu plod piščeve fikcije. Novak se na hrvatskoj književnoj sceni pojavljuje još 2005. sa romanom Obješeni, dok pažnju javnosti privlači drugim romanom – Črna mati zemla (2013), a svoju poziciju potvrđuje narednim delima – Ciganin, ali najljepši (2016) i Slučaj vlastite pogibelji (2023). Črna mati zemla ovenčana je nagradom Tportala za najbolji hrvatski roman godine, smatra se jednim od najboljih romana napisanih na hrvatskom jeziku u prethodnih pola veka, a sa liberalizacijom nastavnog kurikuluma za Hrvatski jezik i književnost u gimnaziji, svoj status kanonskog dela savremene hrvatske književnosti potvrdio je i kada je uvršten u čitanku 2021. godine.[1] Ciganin, ali najljepši je takođe proglašen najboljim hrvatskim romanom po izboru Tportala, a pored toga ovenčan i nagradama „Ksaver Šandor Đalski” i „Fran Galović”. Oba romana su doživela svoje pozorišne adaptacije 2017. godine – Črna mati zemla u Zagrebačkom kazalištu mladih, dok je Ciganin, ali najljepši u režiji Ivice Buljana igran u Hrvatskom narodnom kazalištu. NJih povezuje i upotreba međimurske kajkavice (koja ne remeti prohodnost teksta), veliko interesovanje književne i naučne javnosti – za svega nekoliko godina napisano je desetak diplomskih i master radova studenata kroatistike koji tumače neke od aspekata Novakovog romanesknog stvaralaštva, kao i tematizovanje aktuelnih društvenih problema, kombinovanje žanrova i produkata visoke i niske kulture, ali i (stvaran ili prividan) kriminalistički zaplet.[2]

Roman Črna mati zemla odlikuje ahronološka petodelna struktura koju sačinjavaju celine: „Proslov”, „Sakupljači sekundarnog otpada”, „Kako nacrtati ućomas”, „Kutije za bijes” i „Epilog”. U „Proslovu” čitalac dobija uvid u izveštaj koji tematizuje fenomen serije samoubistava koja se događaju „u jednom međimurskom selu na južnoj obali Mure od sredine svibnja do konca lipnja 1991. godine” (Novak 2017a: 7). Ovih osam samoubistava jeste naizgled neobjašnjivo i nepovezano, ali ih karakteriše kolektivna paranoja meštana i blizina dečaka M.D., koji je „bio uvjeren da samom svojom pomisli ili trenutnim bijesom može prouzročiti smrt neke osobe”, koja preti, dominira, ponižava ili se besramno okorištava na tuđoj nesreći (Novak 2017a: 14). Stanovnici su ove događaje objašnjavali depresijom karakterističnom za gornje Međimurje, zloslutnom najavom rata i posledicom otpuštanja radnika iz slovenačkih preduzeća, alkoholizmom, članstvom u sekti Crna ruža, homoseksualnim odnosom završenim „nekom vrstom suicidalnog pakta”, kao i natprirodnim delovanjem mitskih bića koja su bacila kletvu na selo, ali i tajanstvenim uticajem sedmogodišnjeg dečaka M.D.:

„To je vjerovanje proizašlo iz neobične slučajnosti da se dječak na ovaj ili onaj način nalazio u blizini svake od osam žrtava kratko vrijeme prije no što su one digle ruku na sebe. Svi su ispitanici koji su spomenuli ovo objašnjenje reflektirali o tome da se spomenuti dječak počeo ponašati problematično nekoliko godina ranije, nakon smrti svoga oca. Tada se, navodno, povukao u sebe i prestao se družiti sa svojim vršnjacima, nekoliko je puta pobjegao od kuće, ubijao je male životinje te svojim neobičnim, pa i morbidnim ponašanjem privukao pažnju mještana i socijalne službe. Većina je ispitanika istaknula kako su se mnogi mještani osjećali nelagodno u samoj prisutnosti toga djeteta. Nakon posljednjega samoubojstva dječakova majka odlučila je odseliti sa svoje dvoje djece u Zagreb, po svemu sudeći zato što se dječak nikako nije mogao socijalizirati u selu.” (Novak 2017a: 13–14).

Roman je zasnovan na složenom odnosu istine i laži, dominantno predstavljen kao ispovedna proza pisca Matije Dolenčeca, koga devojka Dina ostavlja zbog neprestanog izmišljanja priča o sopstvenom detinjstvu. NJegov „silazak sa kule bjelokosne”, kao i kritika konzumerizma i književnih događaja u raljama džet seta, završavaju se „oš neš Bangladeš” (Novak 2017a: 34) stavom prema međuljudskim odnosima. Ipak, raskid propraćen spisateljskom blokadom uspeva da uzdrma pisca i postane uzrok zbog kog će njegova potisnuta detinja trauma isplivati na videlo, a pisanje postati vid izvinjenja bivšoj devojci[3] ali i „psihološke autoterapije […] potpora sociološko-antropološkom istraživanju, te simbolički i stvarni dokaz prestanka spisateljske blokade” (Matek 2016: 46–47). Potisnuta trauma uzrokovana gubicima bila je uvek prisutna u Matijinom životu, ispoljavana u snovima, halucinacijama, napadima besa, suspregnutim rečima nekog nepoznatog jezika koje naviru kada Matija biva izložen okidačima – asocijacijama na „potrgana sjećanja”. Glavni okidač za povratak sećanjima iz detinjstva proizlazi iz Matijine patološke potrebe da prati mladog naučnika Stjepana Hećimovića, i da mu prvi saopšti neizlečivu dijagnozu koja mu je dijagnostifikovana. Reč butandiol, izrečena na Hećimovićevom predavanju iz neogranske hemije, Matiju asocijativno dovodi do naučnog istraživanja o seriji samoubistava u Međimurju 1991. godine.

Pitoma, nova, racionalna, lažna priroda junaka ilustrovana je zagrebačkim govorom, dok se bestijalni, infantilni, mračni i traumatizovani junak očitava u međimurskoj kajkavštini. NJegov jezik ukazuje na postojanje dva modela življenja, međimurskoj prošlosti kojoj se mora vratiti i saznati istina da bi se u drugom, zagrebačkoj sadašnjosti, živelo bez laži. Laž i zaborav su vidovi eskapističke stratije preživljavanja – „zato smišljam priče, jebi ga” (Novak 2017a: 64). Pisanje kao pokušaj rekonstrukcije istine povezuje se sa sakupljanjem sekundarnog otpada. Matija ne može da napiše dobar roman o gej fudbalskom navijaču, to je izmišljena priča koja ga se ne tiče, dok je za Matijinu književnost nužno proživljeno i (prividno) istinito, a ne „eksploatiranje otpada iz tuđih života” (Novak 2017a: 71).

Ipak, segmenti Črne mati zemle su većinom priča koju Matija pripoveda na osnovu sećanja pobuđenih psihološkom terapijom, zbog čega je sama istinitost njegove ispovesti upitna. Junakova priča nije potvrđena, možemo samo da mu verujemo na reč, što ne isključuje mogućnost da je sve što on otkriva samo plod (auto)fikcije i njegovog spisateljskog dara, odnosno aristotelovske vere u pisanje mogućeg po zakonima verovatnosti i nužnosti. Priča o gej navijaču je lažna, ali je priča o zločinu – devetogodišnjem dečaku Franju Klancu koji se ubio nakon što ga je stariji muškarac Mladen Horvat silovao pod izgovorom da mu pomaže da postane fudbalski golman, za Matiju istinita trauma koju potiskuje, i smrt za koju krivi sebe. On ne vidi zločin u pokušaju ubistva najboljeg druga Dejana, odnosno njegovog žrtvovanja rečnim vilama da bi povratio oca iz mrtvih, već u ćutanju i zataškavanju seksualnog zlostavljanja deteta, koje je dovelo do njegovog samoubistva, ali i smrti Milice Horvat, koja nije mogla da podnese nemoć pred izopačenošću i bestijalnošću sopstvenog muža, nakon što je zločin videla.

Matijina pseudokrivica i naivno detinje verovanje da se smrt može izazvati mislima (tj. željom da neko umre), kao i neprestano pitanje upućeno majci: „Bi me mela rada i či bi znala ka sem napravio nekaj strašnoga?” (Novak 2017a: 123), doveli su do stvaranja njegovih imaginarnih (ne)prijatelja – antropomorfizovanih uzvika zasnovanih na onomatopeji, Hešta i Pujta. Oni, uz crteže, predstavljaju infantilnu strategiju samoisceljenja, pojavljujući se prvi put kada ih Matija doziva u dvorištu bakine kuće. Hešto i Pujto „nastaju delom kao zamena za preminulog oca, a delom kao potreba za eksternalizacijom negativnih poriva i rušilačkih strasti deteta nemoćnog da vrati idiličnu prošlost i da osvesti mučne konflikte u sadašnjosti” (Jakovljević–Gordić Petković 2019: 57). Iako neretko destruktivni, agresivni i nemilosrdni, pomažu Matiji da spozna prave uzroke samoubistava ljudi u selu, i osvesti kako u njima nema njegove krivice. Zoomorfni Hešto i Pujto su deo Matijine podsvesti, njih okrivljuje za nedela koja (možda nesvesno) čini sam, zamišlja ih kako čine zločine iz osvete koje on kao dete ne može, sa njima se bori i razgovara kada je usamljen, oni ga proganjaju i povređuju, ali mu i pomažu da se uveri u to da „njegovi suseljani opterećeni kulturom šutnje i međusobnog osuđivanja jedino rješenje pronalaze u samoubojstvima” (Matek 2016: 52).[4]

U romanima Kristiana Novaka primećujemo uticaje skandinavskih trilera, horora, istraživanja lokalnih govora, ali i savremenih društvenih problema. Na mitskom prostoru Međimurja, spajaju se prošlost i sadašnjost, črna mati zemla krije tajne, silovanja, ubistva, samoubistva, prevare i laži, te je nužan povratak u prošlost da bi se život u sadašnjosti i budućnosti nastavio. „Zaboravljeno se vraća samo od sebe”, a samo terapeutski povratak u detinjstvo i isceljenje pisanjem mogu da pomognu Matiji da se i u stvarnosti suoči sa prošlošću, nakon čega je jedino moguće nastaviti život: „Imam jednu rijeku za posjetiti. Jednu šumu. Nekoliko grobova, jedan dječji. I mnogo dragih ljudi. Misliš li da su me zaboravili?” (Novak 2017a: 308–309).

LITERATURA

1. Jakovljević – Gordić Petković 2019: Mladen Jakovljević i Vladislava Gordić Petković. „Fantazijsko i fantastičko u savremenoj prozi”, NAUKA bez granica II [međunarodni tematski zbornik]. Kosovska Mitrovica: Filozofski fakultet Univerziteta u Prištini. 1 (2019). 51–65.
2. Matek 2016: Ljubica Matek. „Zašto si mi lagao – Laž i trauma u romanu Črna mati zemla Kristiana Novaka”. Kultura: časopis za teoriju i sociologiju kulture i kulturnu politiku. 150 (2016). 44–58.
3. Novak 2017a: Kristian Novak. Črna mati zemla. Beograd: Književna radionica Rašić.
4. Novak 2017b: Kristian Novak. Ciganin, ali najljepši. Beograd: Književna radionica Rašić.

[1] Snježana Zrinjan, Nataša Sajko, Višnja Sorčik – Lica knjiga 4: Čitanka iz hrvatskog jezika za četvrti razred gimnazija, Zagreb: Alfa, 2021. Udžbenička celina Svijetle u tmini problematizuje detinjstvo i porodicu kroz uporedno tumačenje savremenih hrvatskih romana: Črna mati zemla K. Novaka, Putujuće kazalište Zorana Ferića i Povratak Filipa Latinovića Miroslava Krleže. Veze između Krležinog i Novakovog romana možemo pronaći u kajkavštini, motivu povratka dvojice umetnika u zavičaj nakon dugogodišnjeg odsustva, njihovom odnosu prema prostoru iz kog potiču – panonskom blatu i međimurskoj črnoj mati zemli, ličnom identitetu, figuri oca, umetnosti i smrti.

[2] Dela Kristiana Novaka su postigla značajnu recepciju među srpskim čitaocima, koja je potvrđena i autorovim zapaženim učešćem na PROZEFEST-u u organizaciji Kulturnog centra Novog Sada 2022. godine.

[3] „Ovako, da ne bi bilo zabune, poslao sam ti to jer sam htio da znaš. Makar sad bilo svejedno. Da konačno čuješ ono možda najbliže istini o meni. Da možda misliš malo bolje o meni. Ili gore, svejedno. Vrlo jednostavno” (Novak 2017a: 307).

[4] Ovakav stav o međimurskom mentalitetu potvrđuje i Milena, junakinja romana Ciganin, ali najljepši: „Ali vidiš, otkaz, rastava, pijanstva i seks sa strancima, sve je to pod normalno v našemo lepomo Međimurjo. Ništa to nije skandalozno i nitko o tome ne govori glasno sve dok si uspravna i praviš se da ti nije stalo” (Novak 2017b: 19).