Autor: prof. dr Boris Stojkovski, istoričar
Tokom 2023. godine obeležava se tri veka od početka izgradnje pravoslavnog hrama Svetog Vaznesenja Gospodnjeg u Subotici. Ova tri stoleća predstavljaju svojevrsnu istoriju Srba grada Subotice, a kako značajne ličnosti pokreću istorijske procese i događaje, važno je pomenuti i neke uglednije sveštenike koji su služili pri ovom hramu.
Prvi sveštenici na području Subotice i okoline se spominju još u tursko doba u različitim izvorima. Tako osmanski defter (popis) iz 1568. godine navodi u subotičkoj nahiji, u selu Madaras popa Radisava, koji je prosto pomenut u popisu kao i svi drugi stanovnici i podlegao je istim poreskim obavezama. Pop Jovan je pomenut u Staroj Moravici, dok je u Fekiću, današnji Feketić kod Subotice, spomenut i pop Cvetko Vujić.
Osim ovog osmanskog deftera postoji još jedan veoma zanimljiv izvor koji svedoči o sveštenstvu na području današnje Subotice i okoline, kao i u slučaju malopre navedenih sveštenika, nikakvi detalji se ne znaju o njima, sem imena. Crkvena organizacija je sasvim nejasna, ali su svakako morali negde služiti što bi impliciralo verovatno neke male drvene crkve. Kakav je bio njihov odnos sa eventualnim segedinskim mitropolitom ili nekim drugim vladikom, koji je njima u nekom momentu bio nadležan, isto je vrlo maglovito i nejasno. Uistinu 1557. godine obnovljena je Pećka patrijaršija, ali i veliki broj eparhija, uključivši i bačku, kao i gotovo sve parohije, međutim u ovako ranom periodu i dalje nemaju svoje jasne obrise.
No, vratimo se izvoru sa početka prethodnog paragrafa. Pomenik manastira Rače pisan je do 1682. godine i sadrži gotovo 15.000 imena priložnika od Poljske do Makedonije. Sveštenik po imenu Dobrosav bio je iz Kelebije, dok je iz Bajmaka (kako je naveden današnji Bajmok) bio prezviter po imenu Ninko. U istom pomeniku zanimljiv je i navod monahinje Marte, koja se tada nalazila u Čantaviru, a koji je u ovom popisu naveden kao Čantafir.
Ipak, nakon izgradnje hrama 1726. godine, te početka crkvenog života postoji mnogo više podataka o konkretnim sveštenicima u Subotici koji su služili pri hramu Svetog Vaznesenja Gospodnjeg. Mnogima od njih se može rekonstruisati i detaljnija biografija.
Subotica je od 1743. godine postala privilegovana komorska varoš, dobivši ime Sent Marija. Značajan broj Srba se tada iselio zato što su odbili da se uključe u feudalni sistem novoosnovane varoši. Tada se mnogo Srba iselilo u Rusiju i tako su osnovane Nova Srbija i Slavenosrbija. Od te 1743. godine Srbi postaju izrazita manjina u gradu, a počinje i njihova borba za jednaka prava u vreme kada je Sent Marija osnovana kao privilegovana komorska varoš. Pravoslavni sveštenik pri svetovaznesenjskom hramu u gradu, odnosno Raci ritus non uniti Popaus (pop srpskog obreda nesjedinjenih, odnosno pravoslavnih) bio je neki Timotej/Timotije, protiv kojeg je vođena istraga zbog izazivanja nemira u gradu. Ova istraga se vodila oko Božića, budući da je dokument od 24. decembra 1743. godine. Rečeni Timotej, poznat i kao crveni Rus ili Rus-Popov (mađarizovano Veres Muszka, što je bukvalno crveni Moskovljanin) i jedan drugi sveštenik, pop Jovan Sremac sazvali su 20. avgusta narod i tada su napali gradskog mesara, inače Bunjevca, te su ga izbacili iz radnje. Razlog za ove nemile događaje leži u buni Srba protiv izmena u magistratu i promene statusa Subotice. Timotije je bio vrlo obrazovan čovek, ali očigledno naprasit, a uz to i iskreno rodoljubivo nastrojen. Borbu za srpske privilegije doživljavao je vrlo vatreno i bio je gorljivi zastupnik odbrane srpskih prava stečenih nakon 1690. godine. Znao je latinski jezik, ali uprkos pozivima županijskih vlasti da dođe na razgovor, uporno je to odbijao, pa su kod njega došli predstavnici vlasti. Oni su pokazali srpskom svešteniku punomoć kojom navode da preuzimaju grad, a da se Srbi mogu iseliti ako to ne prihvataju.
Sveštenik Timotej je čak zajedno sa Hristiforom Žefarovićem, kao i jeromonahom manastira Rakovca Silvesterom Popovićem išao i na hodočašće u Jerusalim 1745–1746. godine. Iako je bio prek čovek, pa se čak i sa Žefarovićem posvađao na putu oko prsluka, očigledno je ipak bio čovek od ugleda. Činjenica je da su se županijske vlasti njemu obraćale, te mu došle i na noge, zatim i to da je znao latinski, a i da je bio na hodočašću u Svetoj zemlji, jasno potvrđuje da se radilo o obrazovanom i poštovanom čoveku među subotičkim Srbima. Nešto kasnije, 1777. godine, arhivska dokumenta navode Timotija Popovića, ali ne znamo da li se to odnosi na istog.
Od 1779. godine Subotica postaje slobodni i kraljevski grad sa imenom Marija Tereziopolj. U vreme elibertacije i nakon nje paroh pri hramu Svetog Vaznesenja Gospodnjeg bio je Jovan Petrović, jedna svestrana, specifična ličnost koja spada među najznamenitije osobe u istoriji subotičke crkve i cele srpske pravoslavne zajednice u gradu. Jovan Petrović je rođen najverovatnije 1732. godine, supruga mu je bila Paula Ilić sa kojom je imao dvojicu sinova Timotija i Aleksandra, kao i četiri ćerke. Kao subotički paroh vodio je borbu za srpsku ravnopravnost u gradu i tražio brojna prava za pravoslavno stanovništvo Marija Tereziopolja i njihov hram. Naime, nakon elibertacije i sticanja statusa slobodnog kraljevskog grada, 1. septembra 1779. godine pravoslavni živalj bio je isključen iz uprave grada. Srbi su i dalje primani u građanstvo, o čemu svedoči dosta obimna arhivska građa, ali ipak, nisu imali punu ravnopravnost. Posmatrani su isključivo kao verska skupina grčko nesjedinjenih, kako se nazivaju u rimokatoličkim izvorima. U sve te aktivnosti crkvene opštine i srpske zajednice bio je neposredno uključen i paroh pri srpskom pravoslavnom hramu Svetog Vaznesenja Gospodnjeg Jovan Petrović, a njegovo ime je figuriralo u navedenim molbama i žalbama pravoslavne crkvene zajednice. Umro je u Subotici 1807. godine.
Paroh Jovan Petrović bio je i autor jedne Crkvene istorije na ilirskom, odnosno srpskom jeziku, koju je karlovački mitropolit Stefan Stratimirović trebalo da preporuči budimskim vlastima, koja je pak o tome obaveštavala i kružok oko samog vladara. Mitropolit je suštinski bio neka vrsta recenzenta, možda i cenzora koji je imao da prekontroliše rukopis koji mu je Petrović poslao. Mitropolit je bio dosta kritičan prema Petrovićevom rukopisu, posebno u metodološkom smislu. Smatrao je da subotički paroh nije dovoljno koristio izvore, da je često neke stvari preuzimao direktno iz literature, a ovaj Petrovićev rukopis je poredio sa delom DŽejmsa Bingema, anglikanskog sveštenika i pisca koji je sastavio Origines Ecclesiasticae, or Antiquities of the Christian Church. Ovo englesko delo je prvi put publikovano u periodu od 1708. do 1722. godine u čak deset tomova. Ono je izgleda trebalo da bude svojevrstan uzor Petroviću za njegovu istoriju crkve, a subotički sveštenik je sasvim moguće upravo spis ovog Engleza najviše i koristio, te su komparacije vršene od recenzenta bile u suštini sasvim na mestu. Štaviše, neki lošiji Petrovićevi prevodi ili nekritička preuzimanja Bingemovog dela su naglašavana u recenziji koja postoji sačuvana kao prepiska iz perioda januar – jun 1795. godine i čuva se u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Sremskim Karlovcima. Jovanu Petroviću je zamereno i pogrešno citiranje nekih izvora, te nekorišćenje nekih drugih, poput nedovoljno minucioznog korišćenja akta vaseljenskih sabora, koji su ipak prvorazredni izvori i danas za ranu crkvenu istoriju. U recenziji su mu ispravljane čak i pojedine materijalne i druge greške. No, uprkos ovako dosta teškoj recenziji, to ne umanjuje trud i obrazovanost paroha Jovana Petrovića, koji je za to vreme konsultovao i retka engleska izdanja. Ono što je za najveći žal, jeste što nije poznato da li je uopšte sačuvana ta njegova crkvena istorija, da li je imala karakter udžbenika samo ili je imala da bude monografija, kao i celokupan spisak njegovih izvora i literature koju je subotički sveštenik ovom prilikom koristio. Uz sve manjkavosti, svakako je od velikog značaja da je u to vreme subotički sveštenik Jovan Petrović ipak imao dovoljno znanja da sastavi jednu crkvenu istoriju, da u njoj pokuša da objasni sve značajnije crkvene pojmove, te da opiše crkveni i liturgijski život, značenja crkvenih obreda, a uz to da prikaže i razvoj posebno drevne crkve. Iako nije koristio značajan broj izvora, u samoj recenziji se vidi da ipak jeste dosta dela otaca drevne crkve citirano i da je Petrović solidno poznavao patrologiju, istoriju crkve, teologiju i druge discipline. U vreme kada se moderne nauke još nisu formirale i kada se tek budilo interesovanje za istoriju i države i crkve, jedan sveštenik iz Marija Tereziopolja se potrudio da ostavi iza sebe jedno istorijsko-bogoslovsko delo.
Ovo nije bilo njegovo jedino delo. Preveo je avgustinskog sveštenika Filipa Pavla Merca i njegovo delo Thesaurus biblicus locupletissimus, complectens, integros, ac præcipuos textus ad formandas conciones koje je nazvao Sokrovišče bibličeskoe, a pisao je i delo o svešteničkim dužnostima. Sveštenik Petrović se starao i o crkvenoj disciplini. O tome rečito govori njegovo pismo gradskoj upravi od 19. novembra 1779. godine gde, na bunjevačkom jeziku, mađarskim starim pravopisom, traži kaznu za Stefana Aradskog koji je na dan Svetog Jovana Zlatoustog, još dosta pre liturgije, krenuo da kosi. Kako je to bilo u suprotnosti sa odredbom o obaveznom poštovanju crkvenih praznika, to je Petrović zahtevao da ovaj Subotičanin bude kažnjen. Zanimljivo je da je do kraja XVIII veka sačuvan nemali broj dokumenata koja su pisana na bunjevačkom jeziku starim mađarskim predkazincijevskim pravopisom.
Interesantna je i njegova prosvetna karijera. I na tom planu bio je vrlo ambiciozan čovek, te je čak konkurisao i za mesto profesora pastirskog bogoslovlja u seminaru pri Eparhiji bačkoj. Molbu je podneo 31. maja 1792. godine, ali je iz više razloga odbijen. Jedan od njih je bio što je na dvanaest sati udaljena Subotica od Novog Sada, a drugi razlog je taj što nije imao potrebno obrazovanje za predavanje ovog predmeta, pa je eparhijska konzistorija kao podesnije kandidate apostrofirala bečejskog paroha Kuzmana Klaića i novosadskog sveštenika Petra Petrovića.
Međutim, to ne znači da je Jovan Petrović odustajao od toga da se ipak priključi i prosvetnom radu i u tome je imao i uspeha. Iako je za neke stvari u nauci i prosveti bio nepodesan, ipak je bio obrazovan čovek, vrlo prodoran i uticajan, pa je na kraju zadobio određeno poverenje u samom vrhu eparhijskih vlasti. U vladičanskom dvoru u Novom Sadu u vreme bačkog episkopa Jovana Jovanovića bio je bogoslovski tečaj koji je držao upravo paroh mariatereziopoljski Jovan Petrović. U to vreme on je bio i namesnik protoprezviterata segedinskog (vicarius Prothopopiatus Szegediensis), a sam tečaj je održavan tokom 1800. godine u trajanju od dva meseca. Sveštenik Jovan Petrović držao je glavni ispit za buduće sveštenike, đakone i druga lica koja žele, kako je navedeno na jednoj knjižici – priručniku za polaganje ovog ispita. Polagala se jestestvena i otkrovena Bogoslovija, crkvena istorija i svešteničke dužnosti. Moguće je da je namera Petrovićeva bila da svoju knjigu iz crkvene istorije napiše kao udžbenik za polaznike ovog tečaja ili bogoslovija uopšte.
Osim ovoga vredi istaći i jednu stvarno veliku zanimljivost vezanu za život ovog paroha. Jasno je da je imao blizak kontakt sa narodom, odnosno subotičkim Srbima. Boraveći sa njima Jovan Petrović je doznavao mnogo različtiih stvari koje su pobuđivale i njegovo interesovanje. Tako je iz Marija Tereziopolja 26. jula 1791. godine poslao mitropolitu Stefanu Stratimiroviću jedan latinski spis usmeren protiv masonerije, tj. Liberi Murarii odnosno slobodni zidari kako ih ovaj nepotpisani pamflet naziva. Petrović piše mitropolitu da je ovaj spis video u domu izvesnog građanina Marija Tereziopolja g. Ranića. Potom ga je prepisao i poslao Stratimiroviću, a na vrhu samog spisa je svevideće oko, masonski simbol sa grčkim slovima alfa i omega. Ovaj dokument se čuva takođe u Sremskim Karlovcima, u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti.
Na kraju spomenimo da je marijatereziopoljski sveštenik pri hramu Svetog Vaznesenja Gospodnjeg Jovan Petrović imao i svestrane sinove za koje je takođe želeo najbolje obrazovanje. NJegov sin Aleksandar Petrović trebalo je da upiše medicinu u samom Beču. Stoga je od avgusta do novembra 1802. godine paroh Petrović molio stipendiju za svog sina. Aleksandar je, međutim, izgleda bio, kako se u jednom dokumentu kaže nemirnog duha i oprobavao se već u crkvenoj i vojnoj karijeri, pa je izgleda planirao sada da upiše i medicinu, verovatno da pokuša da postane lekar. Na kraju je ova molba ipak odbijena od Namesničkog veća, a na preporuku i samog karlovačkog mitropolita verovatno baš zbog Aleksandrovog karaktera. Aleksandar je, kako se saznaje iz testamenta Jovanove supruge Paule, umro mlad te su ga roditelji nadživeli. Sveštenik Jovan Petrović imao je izgleda još jednog sina Zaharija koji je 1796. godine upisao segedinski pijaristički licej. U matrikulama pomenutog liceja zapisano je da je otac Zaharijin bio archidiaconus (moglo bi da sugeriše protoprezvitera, ili je prosto loš latinski ekvivalent za protoprezvitera), a za samog Zaharija je jasno navedeno da je bio pravoslavne vere i iz Marija Tereziopolja. Naredne, 1797. godine Zaharije je upisan i na Evangelički licej u Požunu. To bi moglo da znači da je tokom svog obrazovanja menjao škole na kojima je sticao obrazovanje, što je za ono vreme bilo sasvim normalno.
Nakon Jovana Petrovića bilo je još uglednih sveštenika u Subotici pri pravoslavnom svetovaznesenjskom hramu.
Ostavi komentar