Patrijarh Georgije Branković

Autor: prof. dr Goran Vasin, istoričar

Kroz biografiju arhiepiskopa i patrijarha srpskog Georgija Brankovića i njegovo delovanje mogu se jasno videti neke od karakteristika uspona i pada, na neki način, srpske ideje u Ugarskoj 1861–1907, koliko je proveo na srpskoj političkoj sceni, više od četiri i po decenije.  Karlovačka mitropolija Srpske pravoslavne crkve, temeljila je svoj uticaj i poziciju u srpskom narodu na osnovu Privilegija dobijenih od strane cara Leopolda. Kroz više od dva veka crkva je bila neizostavni faktor i jedan od glavnih oslonaca srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji. Srpski manastiri na Fruškoj gori bili su duhovna i kulturna središta, naročito u osamnaestom veku. Vojna granica i mitropolija bili su sinonim za Srbe u Monarhiji. Međutim, teritorija na koju su se Srbi naselili bila je najvećim delom u sastavu nekadašnje kraljevine Ugarske. Osmanska imperija nije u potpunosti osvojila sve teritorije nekada slavne ugarske države. Upravo svest o nekadašnjoj sili i slavi, održavala je mađarsko plemstvo, koje je vek i po ratovalo sa Osmanlijama, u okvirima carstva Habzburga, težeći da povrati okvire nekadašnje države. Karlovački mir 1699, doneće velike promene i za Srbe i za Mađare. Neočekivano našli su se u istoj monarhiji, jedni nasuprot drugih, a i jedni i drugi sa velikim očekivanjima i obećanjima od Beča. Sukob je bio neizbežan. Srbi i Mađari stajaće jedni nasuprot drugih od Rakocijevog ustanka 1703–1711, pa sve do ukidanja Autonomije 1912.

Na Srpskom crkveno-narodnom saboru aprila 1890. u Sremskim Karlovcima za mitropolita i patrijarha izabran je episkop temišvarski Georgije Branković. Otac Georgija Brankovića Timotije bio je sveštenik, paroh u Kulpinu, gde je Georgije i rođen. Gimnaziju je završio u Vrbasu, a Bogosloviju u Sremskim Karlovcima. Vrlo revnostan u obavljanju svojih dužnosti, bio je podržavan od znamenitog bačkog episkopa Platona Atanackovića. Bio je učesnik Blagoveštenskog sabora 1861. godine kao somborski prota. Iste godine postavljen je za upravitelja Srpske učiteljske škole u Somboru. NJegovim zalaganjem somborska opština je podigla novu zgradu za učiteljsku školu. Na toj poziciji ostao je do 1872. Značajno je napomenuti da je na predlog Georgija Brankovića, vladika Platon Atanacković osnovao Platoneum. Kao sveštenik udovac izabran je 1882. za episkopa temišvarskog. Od svojih prihoda obnovio je Vladičanski dvor u Temišvaru i osnovao eparhijski fond.

Kao veliki dobrotvor lično je pomagao obnovu mnogih fruškogorskih manastira, za neke je i sam izdvojio sredstva. Osnovao je Monašku školu u manastiru Hopovo. Karlovačka bogoslovija se već 1891–1892. uselila u novu zgradu. O svom trošku podigao je i zgradu Bogoslovskog seminara 1901. godine koja i danas krasi centar Sremskih Karlovaca. Inicijativom patrijarha Georgija pokrenut je list Srpski sion, čiji je urednik bio znameniti Dimitrije Ruvarac. Finansijski je pomagao i listove Brankovo kolo i Srpski pčelar. Zalaganjem patrijarha Georgija i arhimandrita Ilariona Ruvarca pokrenuta je Manastirska štamparija u Sremskim Karlovcima. Pokušao je da uvođenjem Jedinstvenog statuta 1892. uvede red u crkveno-školskoj autonomiji, ali je naišao na protivljenje političkih stranaka. Smatralo se da na taj način želi da uz pomoć vlade ojača sopstvenu poziciju. Sa druge strane ni vlada nije imala puno poverenje u Brankovića, zato što je u to vreme sumnjičen za veze sa Srbijom, a naročito Rusijom. U vreme patrijarha Georgija podignut je i novi Patrijaršijski dvor (1892–1896) . Dok se gradila i napredovala prestonica Budimpešta, patrijarh Georgije je doveo električno osvetljenje u Sremske Karlovce. Najuglednije peštanske firme poslovale su sa patrijarhom, a saradnja je bila višestruka. Od ličnih stvari za svakodnevnu upotrebu, odevnih predmeta, pa do nameštaja u Patrijaršiji, sve je podsećalo na prestonicu. Podigao je i osnovne škole u Kulpinu, Dalju, Belom Brdu, a mnoge crkve širom Mitropolije ga pamte kao dobrotvora.

Što se tiče političkog dela biografije Georgija Brankovića, ona nam pruža potpunu sliku i fizionomiju srpskog društva u Austrougarskoj. Mnogobrojni sukobi sa političarima, finansijske afere sa kojima je u štampi bio povezan, neumerene pohvale i neumerene klevete, u današnje vreme u potpunosti nezamislive, obeležile su njegovo upravljanje crkvom. Patrijarh Georgije bio je, zbog toga, jedna od najčešće spominjanih ličnosti u srpskoj štampi u Austrougarskoj. Borba oko fondova i upravljanjem Mitropolijom na crkveno-narodnim saborima, poseta cara Franca Jozefa i susret sa patrijarhom Georgijem u Zagrebu, neki su od značajnih događaja iz njegove političke delatnosti. NJegovi odnosi i sukobi sa vodećim političarom radikalne stranke Jašom Tomićem, tokom niza godina, pokreću mnoga tabu pitanja o odnosima srpskog naroda prema crkvi koja zahtevaju posebno razmatranje. Mora da se naglasi da je Tomić u svom odnosu prema crkvenoj jerarhiji bio često nepopustljiv i čini se vrlo isključiv čime je i sam komplikovao odnose među Srbima. Zalagao se za sužavanje prava jerarhije, a proširenje uticaja svetovnjaka u crkvi. Nekada je teško shvatiti kada su njegove optužbe bile racionalne, a kada su bile čista demagogija. Lično patrijarh je izvršio opelo nad srpskim kraljem Milanom, a materijalno je pomagao i poznatog pesnika Lazu Kostića. NJegove najpoznatije portrete naslikali su Uroš Predić i Paja Jovanović (koji će po narudžbini srpskog patrijarha naslikati svoju najpoznatiju sliku Seoba Srba). Iz svega navedenog vidimo da je u pitanju bila ličnost koja je u teško vreme po srpski narod uspešno obavljala svoju funkciju.

Za vreme od 17 godina koliko je upravljao srpskom crkvom od 1890–1907, na čelu mađarske vlade nalazili su se Đula Sapari, Šandor Vekerle, Deže Banfi, Kalman Sel, Karolj Kuen Hedervari, Ištvan Tisa i Geza Fejervari. Nakon zlatnog razdoblja u Ugarskoj 1875–1890, u vreme vlade Kalmana Tise, došlo je do krize u odnosima austrijskog i ugarskog dela države, naročito oko pitanja vojske. Ništa manje značajno bilo je i pitanje izbornog sistema.

Patrijarh Georgije je položaj Srba i svoj lični dobro shvatao. NJegovi odnosi sa Vladom nisu bili loši, znao je kada treba ustuknuti zbog čega je bio nemilosrdno kritikovan. Opet, sa druge strane kao individua, činio je sve što je mogao, prilikom obnavljanja crkava i škola, u evropeizaciji Sremskih Karlovaca u čemu je njegov doprinos nemerljiv. Odnos patrijarha Georgija prema vladi bio je u granicama mogućeg. Subvencije koje je vlada davala patrijarhu i episkopima, dodatno su uticale na sužavanje manevarskog prostora. Iako se ogorčeno borio protiv uvođenja Zakona o građanskom braku i uopšte reformi verskog života, nije bio napadan samo od Banfija, već i od strane radikalne stranke uz reči da je ipak bio vladin kandidat i da je njegov izbor bio nametnut. Sa stranica štampe mahom saznajemo da se sastajao sa ministrima i predsednicima vlada. Radikalska štampa uglavnom je komentarisala odnos Georgija Brankovića prema vladi kao podanički, a njega lično je karakterisala kao slugu vlade u Budimpešti.

Srpski narod je postepeno u svojim pravima ograničavan na okvir crkveno-školske autonomije, koja je stalno bila u praksi sužavana, sve do ukidanja 1912, odnosno smrti patrijarha Lukijana Bogdanovića u Bad Gaštajnu 1913. Najviše saradnje sa Vladom je ostvareno po pitanju školstva. Za svakog profesora Bogoslovije pisane su opširne predstavke i elaborati. Kontrola školstva je bila potpuna. Za svaku nabavku, bila je potrebna dozvola ministra. Često se dolazilo do trivijalnosti – za svaki razbijen prozor i opravku krova na crkvi pisani su čitavi dosijei. Ipak, crkve su obnavljane i podizane, a njihovo materijalno stanje posle dužeg vremena bilo je dobro. Zapisnici sa sednica Sinoda govore u prilog tezi da je srpska crkveno-školska autonomija svedena na rasprave o dobrim i lošim učenicima bogoslovije, odluke ministarstava prihvatane su bez pogovora. Kao pojedinac patrijarh je za crkvu uradio puno, ali za crkveno-školsku autonomiju, koliko je mogao, naizgled malo. Treba naglasiti da je mađarska vlada imala daleko većih problema na koje je obraćala pažnju, sem na srpsku autonomiju, pa je delimično iz tog razloga, a donekle i svesno svojim pritiskom  rušila svaki napor da se proširi okvir autonomije.

Bilo je vreme da prihvate Srbe, ono što, čini se, nisu prihvatali je njihova uloga koju su imali u sistemu Vojne granice koja nije više postojala u civilnom delu Ugarske države. Pritisnuti asimilacijom, ali mnogi i iz ličnih materijalnih razloga, razjedinjeni, nisu imali siguran put koji bi sledili. Zloupotrebe i anarhija u srpskoj crkveno-školskoj autonomiji o kojima se toliko pričalo, nisu umanjeni ni posle Sabora 1902, kada radikali preuzimaju vlast. Desilo se obrnuto, malverzacije nisu prestale,  jaz se sve više produbljivao, a Srbi su bili na samoj ivici opstanka. Nakon Svetozara Miletića, srpska politička scena, koju su predstavljali Jaša Tomić i Mihailo Polit Desančić, nije bila sposobna da na pravi način odgovori izazovima, koje je sve više nametala jaka i odlučna mađarska vlada. Ostajali su samo pojedinci, često neshvaćeni. Jedan od njih bio je i patrijarh Georgije Branković, čije se delo, tek nakon 100 godina od smrti, počinje javljati u punom svetlu.