Nemiri u Francuskoj (1986, 2003, 2023)

Autor: dr Aleksandra Kolaković

Kada je pred obeležavanje francuskog nacionalnog praznika 2023. godine došlo do nemira i nasilja na ulicama, a nakon ubistva sedamnaestogodišnjeg mladića afričkog porekla Naela M. od strane policajca, najčešća poređenja u javnosti bila su ona o sličnim događajima iz francuske istorije. Iako je primera iz prošlosti mnogo, ipak se kao najčešće poređenje izdvojilo ono o događajima iz 2005. godine. Ipak, možda je u analizi uzroka i posledica ovog događaja korisno da se vratimo i u 1986. godinu. Kao što je u medijima potenciran film Mržnja, premijerno prikazan na Kanskom festivalu 1995. godine, a koji govori o životu pariske omladine iz redova radničke klase, postoje i skorije umetničko-filmske analize fenomena francuskog društva. U ovom kontekstu dok film Mržnja aludira, drugi film – Naša braća iz 2022. godine direktno podseća na događaj u kome je jedan drugi Francuz afričkog porekla izgubio život 1986. godine. Ako posmatramo kroz filmsku projekciju analizu i problematiku socijalnog miljea glavnih junaka, uviđamo i sličnosti i razlike, a sedma umetnost je tu da nas podstakne na analize, diskusiju i tumačenja francuske realnosti.

Malik Osekin, dvadesetdvogodišnji student alžirskog porekla šetao je u blizini studentskih protesta u Parizu 6. decembra 1986. godine. Studenti su se protivili reformama univerziteta i ograničenjima za imigraciju, a Osekin nije bio deo studentskog pokreta. Ipak, dva policajca, deo motorizovane jedinice, jureći za demonstrantima u jednoj maloj ulici u blizini Odeona, naletela su na njega. Preminuo je na licu mesta od posledica prebijanja, ali je prevezen u bolnicu i njegova smrt je skrivana. Kao nevina žrtva koja nije učestvovala ni u protestima studenata niti u nemirima, uz zdravstvene probleme koje je imao, postao je ličnost oko koje su se skoncentrisale emocije i okupljali nezadovoljni. Ispred bolnice okupilo se 30 hiljada ljudi, a ostali su se skupljali u Latinskoj četvrti, kod Sorbone, kao i ispred Gradske kuće. Došlo je do nemira i sukoba sa policijom. Već 10. decembra je bilo 200 hiljada osoba na ulicama, nosili su njegove slike, a Osekinova smrt je postala prekretnica studentskih protesta. Od ovog momenta studenti nisu samo vodili ratove oko uslova studiranja, već i sa ministrom unutrašnjih poslova i „celokupnom bezbednosnom i rasističkom politikom vlade”. Ministar za visoko obrazovanje podneo je ostavku, a tri dana kasnije je i njegov predlog zakona odbijen.

Smrt Malika Osekina je dodatno uticala da se protesti rasplamsaju, ne samo u Parizu već i širom Francuske, ali i da oživi sećanje na tamne stranice potisnute istorije. Reč je o događaju koji se odigrao 25 godina ranije, tzv. Masakr u oktobru 1961. godine, kada je u vreme Alžirskog rata po naređenju Morisa Papona, šefa pariske policije, napadnuta velika grupa demonstranata Nacionalnog oslobodilačkog fronta (FLN). Još postoje različiti podaci koliko je osoba preminulo od posledica premlaćivanja i utapanja. Nakon decenija poricanja i izbegavanja da se suoči sa prošlošću, Francuska je priznala 1998. godine 40 smrtnih slučajeva, a pominje se da je stradalo između 200 i 300 Alžiraca. Papon je 1998. osuđen za zločine protiv čovečnosti zbog svoje uloge pod kolaboracionističkim režimom u Višiju tokom Drugog svetskog rata, a danas o događaju svedoči komemorativna ploča iz 2001. godine („U znak sećanja na mnoge Alžirce ubijene tokom krvave represije na mirnim demonstracijama 17. oktobra 1961. godine”). Nakon Paponove smrti pojavile su se  inicijative da se u Ženeviljeu metro stanica nazove „17. oktobar 1961”. Ipak, za politike sećanja i kontekst današnjeg odnosa prema Francuzima alžirskog porekla važan je odnos države i prisustvo države na komemorativnim svečanostima. Fransoa Oland je 2012. godine u pisanoj izjavi naveo: 17. oktobra 1961. Alžirci koji su demonstrirali za pravo na nezavisnost ubijeni su u krvavom obračunu; Republika jasno prepoznaje ove činjenice. Pedeset i jednu godinu nakon ove tragedije, odajem počast žrtvama, dok se Emanuel Makron 2021. godine na 60. godišnjicu, kao prvi francuski predsednik, pridružio komemoraciji na Pont de Bezons, a Jelisejska palata objavila pisanu izjavu u kojoj je naglašeno da su za Francusku Republiku neoprostivi zločini počinjeni te noći pod vlašću Morisa Papona.

Vratimo se na najčešće poređenje nemira 2023. godine. Predgrađa Pariza i drugih većih francuskih gradova bila su zahvaćena i talasom nereda i nasilja od 27. oktobra do 16. novembra 2005. godine. Nemiri su počeli u predgrađu Kliši-su-Boa, nakon što su dva mladića stradala od strujnog udara sakrivši se u trafostanici bežeći od policije, koja je istraživala slučaj provale na lokalno gradilište. Nezadovoljstvo nezaposlenošću u kombinaciji sa nepopularnošću policije zbog čestih intervencija, posebno pojačanih od 11. septembra 2001. godine i terorističkih pretnji, u ovim većinom siromašnim predgrađima podstaklo je stanovništvo emigrantskog porekla da pokrene talas nereda širom Francuske. Prvobitno locirani na područje Pariza, nemiri su se proširili na region Il de Frans, a od 3. novembra i na druge gradove u Francuskoj (Tuluz, Lil, Marsej, Lion i Strazbur) i neka ruralna područja. Mladi ljudi afričkog porekla iz predgrađa palili su automobile, stradale su i škole, sukobljavali su se sa policijom, stradale su i džamija i katolička crkva, bacane su flaše sa kiselinom na gradsku većnicu. Napadali su javne zgrade, spaljeno je preko osam hiljada vozila i uhapšeno 2.888 osoba, stradalo je troje, a uvedeno je i vanredno stanje 8. novembra 2005. godine, koje je trajalo tri meseca (do 4. janaura 2006. godine). Bio je ovo jedan od velikih izazova u doba vladavine Žaka Širaka.

Početak nemira, od toga da li je policija jurila mladiće koji su se sakrili u trafostanici do toga da li su oni igrali fudbal, videli policiju i bežali želeći da izbegnu dugotrajna ispitivanja kojima su, po navodima stanovnika predgrađa, često bili izloženi, pratile su brojne kontraverze. Asošijeted Pres je pisao da su nemiri izraz frustracije zbog visoke nezaposlenosti, uznemiravanja i brutalnosti policije, što su ilustrovali izjavama učesnika nemira: „LJudi se udružuju da kažu da nam je dosta” ili „Živimo u getima. Svi žive u strahu”. Bilo je i tumačenja da su prisutne rasne i verske diskriminacije stanovništva predgrađa kao posledica terorističkih napada od 11. septembra, kao i intervencije u Iraku, što je povećalo bezbednosni fokus organa reda, ali i stvorilo prostor za pritisak na stanovništvo i povećalo predrasude. Ipak, stav francuske obaveštajne agencije bio je takav da radikalni islamizam i terorizam nisu imali uticaja na nemire 2005. godine. Političke partije su iznosile ocene kojima su oštro kritikovali vlast, a sam događaj je podstakao državu da pokuša da značajnijim novčanim sredstvima unapredi život građana u predgrađima.

Iz opisa sukoba i nereda 1986. i 2005. godine, kao i sećanja na događaje iz 1961. godine, naziru se kompleksnost i mogući procesi dugog trajanja u francuskom društvu, koji u sklopu socijalnih problema i ekonomskih kriza, kao i debate o stanju demokratije, dobijaju svoj zamah i na početku leta 2023. godine. Povod za nemire koji su krenuli iz pariskog predgrađa Nanter, a potom se proširili ne samo drugim predgrađima, već i širom države, bilo je ubistvo mladića marokanskog i alžirskog porekla koji se nije zaustavio kada je to policija od njega tražila. Mladi stanovnici siromašnih predgrađa, koja su crne tačke kriminala, očito više ne vide prohodnost ka boljem životu i perspektivnijim delatnostima. Krenuli su od 27. juna u napad na sve što predstavlja simbole države, a posebno opštine i škole. Razlozi su višestruki – od problema života u takvim sredinama do ekonomske krize koja je zahvatila i francusko društvo. Sa jedne strane, podaci govore da je u francuskim predgrađima od 40% do 50%, a u nekima i više stanovništva siromašno, međutim postoje i milioni evra koji se svake godine od strane države ulažu u unapređenje života ljudi u ovim sredinama. Očigledno je da je čitav proces ulaganja u infrastrukturu i razne programe podrške na lokalu, koji se razvija posebno od sedme decenije 20. veka, a značajnija novčana sredstva se izdvajaju u poslednjih nekoliko godina i činjenica da statistike pokazuju da je za prelazak iz jedne u drugo predgrađe sa boljim uslovima života i rada potrebno do deset godina – nisu dovoljni. Dok se istražuje gde se grešilo u rasporedu sredstava i projekata, problemi se umnožavaju, a protesti povezuju sa scenama iz filmova Mržnja i Naša braća, rasizmom, islamizmom i pitanjem jednakosti, predrasudama, stereotipima prema potomcima nekadašnjih emigranata, kao i ekonomskim statusom.  Mediji kroz izveštaje prenose ne samo slike nasilja, već i naglašavaju postojanje provalije između siromašnih i bogatih, život marginalizovanih i policiju kao instrument brutalnosti, što je sve već otvoreno u dijalogu, posebno prethodnih nekoliko godina, u kontekstu ekonomske krize (još od 2008), protesta (Žuti prsluci, penziona reforma), korona krize, predsedničke i izborne debate.

Da li je francuska policija prekoračila ovlašćenja i da li je brutalna? Kao prvo, poštovanje zakona, očuvanje reda i mira je preduslov normalnog života. Na francuskom je pravosuđu, kao i istražnim organima, da ocene da li je, kada i pod kojim okolnostima došlo do kršenja prava onih koji protestuju, kao i u konkretnom događaju kada je stradao mladić. Ipak, javne polemike koje se vode ukazuju da je kao posledica nasilnih protesta i terorističkih pretnji bezbednost građana, ali i policajaca postala važan prioritet u Francuskoj početkom ovog veka. Zakonima od 2017. godine, a nakon terorističkih napada u Parizu i Nici i uvođenja vanrednog stanja, francuski policajci su dobili ovlašćenja da pucaju u vozilo u pokretu koje se nije zaustavilo ako procene da je ugrožena lična ili opšta bezbednost. U ovom slučaju koji je zapalio Pariz, predgrađa i druge francuske gradove, postavljalo se pitanje i da li je rasistički momenat bio presudan da policajac puca i da li je francuska policija ideološki bliska krajnjoj desnici? Da bi se dali objektivni odgovori potrebna su duža i ozbiljna istraživanja, koja su ograničena činjenicama da se u Francuskoj ne vode evidencije građana na osnovu vere, rase i porekla. U Francuskoj su uvek senzibilne debate o rasizmu, pravima i jednakosti, kao i pomenutih ovlašćenja policije, koja je zbog protesta još od Žutih prsluka, a posebno protiv penzione reforme izgubila poverenje građana, a posebno stanovnika predgrađa, gde vlada i kriminal. Potrebno je pratiti i kako će odgovarati policajac koji je pucao u Nanteru. Radi poređenja, podsetimo se da je nekoliko sednica održanih u Narodnoj skupštini nakon smrti Osekina moralo da bude prekinuto usled žustre polemike poslanika levice i krajnje desnice, zbog prekomerne upotrebe sile od strane policajaca. Za ubistvo iz 1986. godine glavni brigadir Žan Šmit i oficir Kristof Garsija proglašeni su krivim 1990. godine za „nezakoniti napad i zlostavljanje od strane policajaca, koji su doveli do smrti bez namere da se ubiju”.  Garsija, koji je priznao da je udario Osekina, osuđen je uslovno na dve godine zatvora i odluka je bila da se ne pojavi u njegovoj krivičnoj evidenciji. Šmit, koji je negirao svoje učešće u nasilju, osuđen je na pet godina uslovne kazne. Takođe, posledica ubistva bilo je i ukidanje motorizovanih jedinica. Ovoga puta, imajući okolnosti i odjek događaja ne samo u francuskoj već i svetskoj javnosti, policajac će verovatno biti kažnjen znatno strožom kaznom, a biće važno sagledati i kako se suočio sa krivicom.

Intenzitet nasilja u predgrađima francuskih gradova 2023. veći je nego 2005. godine, iako se situacija smirila za kraći vremenski period, pre 14. jula i stoga nije uvedeno vanredno stanje. O ovome dovoljno govore podaci o materijalnoj šteti kao i činjenica da je u najnasilnijim noćima nereda 2005. godine bilo angažovano 18 hiljada, a 2023. godine 45 hiljada policajaca. Svedoci smo da ne samo da su se palili automobili, već da su se napadali konkretni simboli Republike – opštine i škole. Ovo je veoma otežavajuće ne samo za francuskog predsednika Emanuela Makrona, koji je očekivano napadan i sa levice i sa desnice, već i za sliku Francuske u svetu. Uzroci su, kao što smo nastojali da pojasnimo, složeni i dublji nego u sličnim događajima ranije, a primetno je i učešće izuzetno mladih ljudi, čak i dece od 12 godina. Kompleksnost događaja je već vidljiva na prvi pogled i svako uopštavanje jeste neobjektivno i navijačko, a koreni problema i moguća rešenja prevazilaze mandat Emanuela Makrona. Uobičajeno je da javnost poseže za brzim i ekskluzivnim tumačenjima i rešenjima, kao i da oštre i jednostrane izjave pune stranice štampe i portala, prenosi se društvenim mrežama. Ipak, kako je Francuska zemlja koja svojim kulturnim i idejnim zračenjima utiče i na pojave, procese i događaje u drugim društvima i kulturama, veoma je važno da pokušamo da razumemo šta se događa na ulicama Pariza, u predgrađima i gradovima u unutrašnjosti. Kriza socijalne države, demokratskih vrednosti i problem neintegrisanosti dela stanovništva u predgrađima, koje pokazuje i krizu identiteta, veliko nezadovoljstvo socijalnim položajem i državom jesu problemi koji će dominirati i u budućnosti.  Iako su neke prognoze apokaliptične za Francusku, potrebno je imati u vidu demokratski potencijal, kulturu dijaloga i započete diskusije o demokratiji, kao i generalno visok stepen političke kulture u Francuskoj, koji su zapravo i nada da će se problemi prevazići.