PROFAŠISTIČKA ŠTAMPA

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Kao posledica političkog, društvenog i ekonomskog sunovrata nakon Prvog svetskog rata, u Evropi se javlja ekspanzija radikalnog nacionalizma. Najpoznatije, ali i najpogubnije pojave bili su italijanski fašisti i nemački nacisti, koji su kao nosioci duha epohe inspirisali slične pokrete širom Evrope. Zbog hronične nestabilnosti na svim poljima, Kraljevina Jugoslavija bila je pogodno tlo za ove političke grupacije čija su glavna oružja bila fizičko nasilje i žestoka propaganda. Zbog toga što je svaki pokret, pored ideja iz zajedničkog ideološkog seta, sadržao i lokalne osobenosti, istraživačima je bilo teško da odrede koje se političke grupacije mogu smatrati fašističkim. Socijalistička istoriografija je fašističke elemente pripisivala i režimu kralja Aleksandra, o čemu se danas vode žučne debate među istoričarima. Međutim, profašistički elementi su bili jasno prisutni u glasilima Jugoslovenske narodne stranke i Jugoslovenskog narodnog pokreta ZBOR. Pošto se organ JNS-a zvao Borba, pristalice ove stranke su nazivali „borbašima”, a predvodio ih je Svetislav Hođera, nekadašnji pilot i bivši šef kabineta Petra Živkovića. Sa druge strane, ZBOR je nastao početkom 1935. godine spajanjem nekoliko pokreta sa profašističkom ideologijom. NJihov vođa je bio Dimitrije LJotić, a pokret je bio ideološki i logistički povezan sa Berlinom. Ipak, podrška naroda ovom pokretu je bila zanemarljiva, iako je postojalo nekoliko uporišta poput LJotićevog rodnog grada, Smedereva, kao i Petrograda u Vojvodini, gde su izlazili proljotićevski listovi.

Prvi list sa fašističkim idejama na teritoriji Vojvodine se pojavio 22. jula 1934. godine u Velikom Bečkereku, pod nazivom Buđenje. Urednik je bio Milorad D. Mojić, koji se nije otvoreno deklarisao kao fašista zbog nepopularnosti u masama, pa je svoje ideje iznosio kroz fraze o „buđenju naroda”. Ova sintagma je bilo povezana sa idejom preporoda nacije i religioznim misticizmom Dimitrija LJotića, čiji je članak „Gore srca!” prenet u prvom broju Buđenja. Mojić se nametao kao misionar koji širi ideologiju o kultu i preporodu jugoslovenske nacije, bez ikakvog obzira prema grupacijama koje misle suprotno. Želeo je da oko Buđenja okupi nacionalne i verske fanatike koji će rušiti sve što se nađe na putu ostvarivanja zacrtanih ciljeva. Pojava Buđenja dočekana je s negodovanjem u građanskim krugovima. Poznati lekar iz Velikog Bečkereka, dr Miša Matić, javno je izjavio da mu takav list ne treba i da ga neće finansijski podržavati. Međutim, bilo je i onih koji su podržali Mojića, poput Rade Lungulova, urednika subotičke Narodne reči, a zatim i Save Nikolića, nekadašnjeg komuniste koji je u Severnoj straži, po porudžbini napisao da Buđenje „kipti od života i borbenosti”.

Kad je osnovan ZBOR, list Buđenje je postao organ ovog pokreta, istupajući protiv komunizma, Jevreja i građanske demokratije. List je sledio i promovisao ideje iz nacističke Nemačke, smatrajući da su Jevreji bili krivci za sva zla na ovom svetu. Jevrejske organizacije su tužile Mojića zbog antisemitskih tekstova, pa je on osuđen na 600 dinara novčane kazne. Međutim, to ga nije sprečilo da nastavi sa antisemitskom hajkom. Buđenje je zastupalo rasističke ideje, govorilo o novoj eliti koja će odgovarati patrijarhalnoj tradiciji i korporativnom državnom uređenju. Posle izbora 1935. Buđenje je uputilo otvoreno pismo Dušanu Dudi Boškoviću i drugim poslanicima sa liste Udružene opozicije, sa porukom da su se ogrešili o desetine hiljada Jugoslovena iz Vojvodine koji su glasali za njih, tako što su stali iza programa zasnovanog na negiranju integralnog Jugoslovenstva.  Mojić je žestoko napadao ideju o autonomiji Vojvodine.

LJotićevski list je s nipodaštavanjem pisao i o Narodnom frontu i okupljanju demokratskih snaga. U želji da odvrati građanski sloj od borbe protiv fašističke opasnosti, Mojić je nastojao da svim silama uveri javnost da se iza tog pokreta kriju komunisti. Buđenje se oštro izražavalo i o Omladinskom kulturno-privrednom pokretu (OMPOK) i njegovom glasilu, Našem životu, tvrdeći da su pripadnici ovog pokreta protiv svog naroda jer žele da podignu proletersku revoluciju. Takvi napadi na protivnike nisu doneli povećanju podrške zboraškim idejama na teritoriji Banata.

Buđenje je finansirano iz fondova ZBOR-a, koji su tajnim kanalima primali finansijsku podršku iz nacističke Nemačke. Redakcija je pozivala ljotićevce da se učlanjuju u „zadrugu štampe” koja je nazvana Buđenje. Članski prilog iznosio je 50 dinara, ali se na tome nije insistiralo jer time, pre svega, trebalo je zamaskirati pomoć sa strane, odnosno objasniti kako se ovaj list finansira s obzirom da nije imao oglase i reklame. Dobija se utisak da je režimu odgovarao takav list dok je pisao protiv građanske opozicije i komunista. I na njegov antisemitizam je gledano kroz prste, kao i na logističku vezu sa Nemačkom, s obzirom na spoljnopolitički kurs Stojadinovićeve vlade. Međutim, visoke ambicije ZBOR-a uticale su na Stojadinovićev odnos prema ovom pokretu. Buđenje je kasnije oštro cenzurisano, a zatim i plenjeno. Početkom 1937. godine tužilaštvo je zabranilo prva dva broja, da bi Buđenje, u svom četvrtom broju, 14. februara 1937. odgovorilo da se neće predavati i da će u slučaju nove zabrane „opet vaskrsnuti”. Tužilaštvo se nije na to obaziralo, već je i taj broj zaplenilo, zbog čega je Buđenje prestalo da izlazi.

Posle zabrane Buđenja organizacija ZBOR-a u Petrovgradu je pokrenula novi organ pod nazivom Suđenje. Milorad Mojić je objasnio smisao tog naziva: posle buđenja naroda doći će suđenje svima onima koji su se ogrešili o njega. Mojić je, rizikujući da mu list bude zabranjen, ocenio Stojadinovićevu vladavinu kao najcrnji i najreakcionarniji režim od svih, što nije bilo neutemeljeno s obzirom da je Stojadinović svesno koristio poluge moći u suzbijanju opozicije. LJotićevci su bili deo takvog režima, ali su digli glas protiv njega kada su i sami postali ugroženi. Međutim, hajku na komuniste i građanski, demokratski orijentisane ljude su još više podsticali. Prvi broj Suđenja, koji se pojavio 18. aprila 1937. godine tužilaštvo je zabranilo. Drugi broj koji je izašao 1. maja iste godine, sastojao se pretežno od oglasa pa je prošao cenzuru, međutim, sutradan je izašao treći broj koji je kritikovao Stojadinovića. Odgovor režima bio je takav da je Suđenje doživelo svoj kraj.

Novi zboraški list u Petrogradu, pod nazivom Novi put, izlazio je od 5. septembra 1937. do 15. januara 1939. godine. U početku je formalni vlasnik i odgovorni urednik bio štampar Branislav Popmijatov, ali se potom kao glavni urednik potpisivao Milorad Mojić. Ime lista je ukazivalo na put spasenja kojim jugoslovenska nacija i njena država treba da krenu. To je bio put reda, pravde i blagostanja, prožet „stvaralačkim nacionalizmom”. Taj put je podrazumevao korporativnu državu koja odbacuje kapitalizam i komunizam, kao i stranačke i nacionalne podele jugoslovenskog naroda. List je propagirao punu javnost rada, ravnopravnost Srba, Hrvata i Slovenaca, ali i uključenje Bugara u jugoslovensku državu. Međutim, ovakav program nije naišao na ozbiljnu podršku, iako LJotićevci nisu pred javnošću želeli da budu izjednačeni sa fašistima. Pokušavali su čak da dokažu da postoje razlike između njihovih ideja i nacizma. Priznavali su Hitleru da je genijalni apostol i da je mnogo za svoju zemlju učinio, ali se nisu potpuno slagali jer su LJotićevci smatrali da je bog iznad države i nacije, a zalagali su se i za korporativnu državu. Međutim, razlike koje su LJotićevci isticali nisu pomogle da ih mase posmatraju odvojeno od režima u Italiji i Nemačkoj. Novi put je od 12. decembra 1937. i zvanično bio glasilo ZBOR-a. Tada je cetralni ljotićevski organ Otadžbina u Beogradu prestao da izlazi, pa su njegovi pretplatnici dobijali Novi put. Međutim, kako je Stojadinović bio odlučan da ne dozvoli bilo kakvu konkurenciju svojoj vlasti i u odnosima sa Nemačkom, tužilaštvo se ustremilo i na Novi put. Tokom 1937. i 1938. brojevi su stalno plenjeni i uništavani, da bi 1939. godine režim odlučio da trajno zabrani list. Zbog revolucionarne retorike su za tri uzastopna broja izdata rešenja o zabrani rasturanja i Novi put je već sredinom januara prestao da izlazi.

Milorad Mojić je kao glavni sekretar ZBOR-a bio uporniji i agresivniji od svog šefa, Dimitrija LJotića. Kad je Novi put zabranjen, odmah je preduzeo korake da pokrene novi pod imenom Naš put. Ovaj list je sa prekidima izlazio od početka marta 1939. do 27. avgusta 1940. godine, i to uz velike teškoće, ne samo zbog opstrukcija vlasti, već i zbog nedostatka novca. Raniji strani izvori su presušili posle otkrivanja afere oko „Tehničke unije”. Zbog toga je ZBOR pokrenuo akciju davanja dobrovoljnih priloga. Tada su Milorad Mojić i njegov brat Ivan dali prilog od 500 dinara, kako bi podstakli i druge pristalice pokreta. Akcija nije donela očekivane rezultate, pa je ZBOR nastojao da pridobije krupne industrijalce, kakav je bio Milan Vapa koji je ušao i u vrhovni i savetodavni odbor pokreta. Naš put je nastavio da propagira već poznate fašističke ideje. Dok je Narodni front vodio odlučnu kampanju za mir, ljotićevski list je propagirao rat. ZBOR je i u svoj amblem uneo mač pored štita, a Naš put je objašnjavao da to znači rat „nepravednom miru”. Ovakve poruke su imale odjeka samo u uskom krugu LJotićevih pristalica. Sa druge strane, režim je nastavio sa istom praksom i zabranio nekoliko brojeva iz 1939. godine. Poslednji broj Našeg puta u Petrovgradu je izašao 28. januara naredne godine, a u to vreme se i Mojić na kratko našao pred sudom. Pošto je oslobođen, Mojić je u dogovoru sa vođstvom pokreta premestio list u Beograd, gde je od 21. aprila iste godine nastavio da izlazi, da bi se ugasio krajem avgusta, posle devet brojeva. Bila je to uvertira zabrani ZBOR-a od strane jugoslovenske vlade.

Kada je reč o Jugoslovenskoj narodnoj stranci, odnosno tzv. borbašima, njihovo prvo glasilo na teritoriji Vojvodine se pojavilo u Apatinu pod nazivom Glas borbaša. Prvi i jedini broj je izašao 1. oktobra 1935. godine i u zaglavlju je stajala borbaška parola: „Sloboda, pravo i jednakost”. List je pozvao pristalice da se obračunaju sa vlastodršcima i izrazio Hođerinu nameru da se dokopa vlasti. Oštro je kritikovao režim, pre svega zbog laganja i nasilja nad narodom, a potom i za „prostaštvo i kretenizam, neznanje i špekulanstvo”. Nijedan drugi opozicioni list nije tako udarao po režimu. Glas borbaša je pozivao narod da ne čeka, već da krene zajedno sa njima u borbu za osvajanje vlasti. Izneseni su i glavni zahtevi stranke: slobodna štampa i tajno glasanje, red, rad i zakonitost, zaštita zemljoradnika, malog posednika i svih koji su ekonomski slabi. Profašistički elementi više su bili izraženi u delovanju nego u stranačkom programu. Iako se Glas borbaša javio u vreme kada je Stojadinovićeva vlada još liberalno gledala na opoziciono pisanje, žestina kritike je uticala da režim zavede strogu cenzuru, ali i da se obračuna sa navedenim borbaškim listom.

Napred borbaši, drugi organ Jugoslovenske narodne stranke u Vojvodini, bio je dužeg veka. Novosadski posednik Atanasije B. Milinov, koji je bio član Glavnog odbora JNS, pokrenuo je list u Bačkoj Palanci, uveren da će u maloj sredini moći slobodnije da deluje. Milinov je takođe u Bačkoj Palanci izdavao i glasilo na nemačkom jeziku pod nazivom Borbas der Kämpler. Od 23. februara do 24. maja 1936. izašlo je 12 brojeva lista Napred borbaši, u kojem su agresivno iznošeni borbaški stavovi. Oni su smatrali da treba da budu „bič božiji” i za Jugoslovensku radikalnu zajednicu i za Udruženu opoziciju, koji su se podjednako ogrešili o narod. Stojadinovića i njegove saradnike su optuživali da žele da nastave sa pljačkom države i naroda, a opozicionare da su težili da razdele i „rascepkaju otadžbinu”. Prenošen je borbaški program koji je podrazumevao smanjivanje dažbina, zavođenje progresivnog poreza, sprečavanje korupcije, ukidanje trošarine i školarine, reviziju socijalnog osiguranja, povećanje cena poljoprivrednih proizvoda, nezavisnost sudova i reforme državne administracije. Međutim, ništa od ovog nije privuklo mase najviše zbog profašističkih i fanatičnih metoda i retorike.

Ovo borbaško glasilo isključivo se bavilo delovanjem stranke, prateći njenu aktivnost ne samo u Bačkoj, već i šire, pri čemu je lažno prikazivano raspoloženje naroda. Hođera i drugi stranački prvaci izigravali su na zborovima vođe u Hitlerovom maniru, oštrim glasom su govorili, stvarajući buku preko jakih zvučnika, dok su se njihovi odredi fizički razračunavali sa protivnicima. Da bi ojačali redove svojih pristalica, borbaši su tvrdili da su oni jedini za ravnopravnost nacionalnih manjina, a stvorili su i Udruženje naprednih žena borbašica i proklamovali borbu za ženska prava. Na zboru u Odžacima 15. marta 1936. godine govorila je i seljanka iz Čiba, Leposava Lazić. To je bio prvi slučaj u Vojvodini, nakon 1918, da je na nekom političkom zboru govorila žena. Uprkos svemu, Napred borbaši, a samim tim ni JNS nisu uspeli da privuku veći broj pristalica. To je uticalo na malu pretplatu pa je redakcija iz Bačke Palanke odlučila da ugasi list kada su stranački izvori presušili. Svestan da je borbaška ideologija doživela krah, Hođera je 7. oktobra 1938. ušao u Stojadinovićevu vladu.