ILEGALNA KOMUNISTIČKA ŠTAMPA U VREME ŠESTOJANUARSKE DIKTATURE

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Nije mali broj mislilaca koji tvrde da je komunistička ideologija na neki način bila religija 20. veka. Dolazak njenih sledbenika na vlast u Rusiji, koji su najavljivali „svetsku revoluciju“, zabrinuo je sve evropske države i to s razlogom, jer su revolucije ubrzo izbile i u Nemačkoj i Mađarskoj. Iako su one propale, komunisti su širom Evrope bili u poletu. Kada su 1920. u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca raspisani prvi izbori, komunisti su bili treći po broju osvojenih mandata; pobedili su u nizu važnih opština, počevši od samog Beograda. U decembru iste godine režim odgovara „Obznanom“, dokumentom koji je zabranio rad Komunističke partije Jugoslavije. Naime, Aleksandar Karađorđević bio je jedan od najljućih protivnika komunista zbog ličnog doživljaja pogubljenja porodice Romanov, ali i zbog autoritarnih crta svoje ličnosti. Na ovu odluku komunisti su odgovorili revolucionarnim terorom koji svoj vrhunac doživljava u leto 1921. godine. U Beogradu je na Vidovdan izvršen atentat na regenta, dok je mesec dana kasnije ubijen Milorad Drašković, ministar unutrašnjih poslova i autor „Obznane“. Narodna skupština je 2. avgusta 1921. godine donela „Zakon o zaštiti države“, kojim je komunistička aktivnost kvalifikovana kao zločinačka. Zbog toga je 1923. odlučeno da se uz zabranjenu KPJ osnuje jedna legalna radnička partija, pa je osnovana Nezavisna radnička partija Jugoslavije. Partija je u to vreme imala 1.000 članova i izdavala je svoje novine „Okovani radnik“. Međutim, već naredne godine dolazi do njene zabrane, pa je komunistička agitacija na duže vreme utihnula.

Kada je reč o Vojvodini, komunisti su u to vreme i te kako bili prisutni na njenoj teritoriji. Iako je postojala jaka tradicija socijalističkih i socijaldemokratskih listova još iz 19. veka, komunistička štampa u Vojvodini se javlja tek u vreme Šestojanuarske diktature, uoči koje je došlo do konsolidacije partijske organizacije. Iako se nije najbolje snašla odmah po zavođenju diktature, rad partije u Vojvodini je unapređen dolaskom Jovana Veselinova na njeno čelo. On je u Novom Sadu pokrenuo ilegalne novine Komunist, čiji je prvi broj izašao 30. avgusta 1930. godine. Drugi i poslednji broj se pojavio 7. novembra, na dan godišnjice Oktobarske revolucije. List je štampan na srpskom i mađarskom jezik, urednik je bio Veselinov, a kao mesto izdavanja označen je Beograd, kako bi se policiji zavarao trag. Zapravo je krojački radnik, Jovan Beljanski, iznajmio stan u Kisačkoj ulici 47, gde je otvorio svoju radionicu koja je noću radila kao štamparija. Opremu i hartiju je nabavio krišom preko mađarske granice, zajedno sa Đurom Pašalićem. I subotički komunisti su bili angažovani, a poslali su i veći deo tekstova za prvi broj. Taj broj su umnožili Veselinov, Beljanski i Pašalić, koji je primerke odneo iz Novog Sada i rasturao ih po Somboru i Subotici. Sa Suboticom je postojala stalna partijska veza preko lekara, dr Imrea Bera, koji je bio na praksi u Novom Sadu, tako da su tamo prva dva broja Komunista rasturena u većem broju. Grupa novosadskih komunista okupljena oko Jovana Beljanskog u najvećoj tajnosti je delila primerke ovih novina komunistima i simpatizerima u Novom Sadu, Velikom Bečkereku, Pančevu, ali i u selima poput Nove Crnje, Torde, Melenaca i Bačkog Petrovog Sela.

Pod parolom „Proleteri svih zemalja, ujedinite se!“, Komunist je otvoreno pozivao radnike i seljake da se spremaju za oružani ustanak i stvaranje jugoslovenske sovjetske republike. U skladu sa stavom tadašnjeg partijskog rukovodstva, list je smatrao da se približio čas konačnog klasnog obračuna, jer je kapitalizam zapao u veliku krizu. Avanturistička parola o ustanku nije bila praćena razmatranjem organizacionih, kadrovskih i ideoloških priprema koje su bile nužne. Komunist je jedino pozivao radnike i seljake da formiraju odbrambene formacije i da slede primere „kineske i sovjetske braće“. Takođe, apelovao je na radnike da nikome ne daju fabrike u ruke, a na seljake da traže zemlju na kojoj rade i da ne rade besplatno. Komunistov poklič „Motike i kose u ruke!“ nije otvarao perspektivu uspešne revolucionarne borbe, već je malobrojnu i nedovoljno konsolidovanu partiju izložio teškim represivnim udarcima režima.

Komunist je bio beskompromisan u kritici diktature kralja Aleksandra. Pisao je da ona omogućava još suroviju eksploataciju i obespravljenost radničkih masa, da je proleter prvo opljačkan u fabrikama i na veleposedima, a potom i porezom, da bi na kraju išao na prisilan rad – kuluk. Komunist je iznosio primere kako su radnici, iako su radili od 9 do 13 časova dnevno, bili bedno plaćeni. I devojčice od 12 do 18 godina bile su prisiljene da rade za jedva dva dinara na sat, dok su se nadnice poljoprivrednih radnika kretale od 10 do 15 dinara. U samoj Subotici, piše Komunist, bilo je osam hiljada nezaposlenih, a i oni koji su radili imali su dnevnicu od svega 8 do 25 dinara dnevno. Kao glavne slabosti režima označavao je velika izdvajanja za policijske snage, drastično smanjenja izvoza i podelu zemlje na banovine.

Pošto je bilo jasno da je nemoguće podići komunističku revoluciju u tim trenucima, Komunist je istupao sa opštim i neodređenim zahtevima, zbog čega se našao na meti kritike centralnog partijskog organa, Proletera. Sa druge strane, Komunist je bio direktan u ispoljavanju velikog nepoverenja prema opozicionim strankama, pre svega prema socijaldemokratama, za koje su smatrali da su „izdajnici radništva“ i verni saradnici vlade generala Petra Živkovića. U novembarskom broju Komunist je doneo karikaturu koja prikazuje buržuja kako ljubi krvavu generalsku čizmu. Smatrajući da je KPJ jedini glasnik interesa radničke i seljačke sirotinje, list nije pokušao da pruži ruku srpskoj građanskoj opoziciji. Iako je u prvom broju preneta rezolucija pokrajinske konferencije koja traži da se komunistička literatura deli najširim slojevima, Komunist je u praksi radio suprotno. Ubrzo posle izlaska drugog broja, Jovan Veselinov kao opunomoćeni delegat CK KPJ odlazi u Beč, da bi po povratku u zemlju bio uhapšen. U Novom Sadu je policija uspela da pohapsi skoro sve ilegalne komuniste i skojevce. Pala je i grupa oko Komunista, kojoj je priključen i Veselinov, i izvedena pred Sud za zaštitu države u Beogradu. Veselinov je osuđen na 15 godina robije, Beljanski na deset, Rudolf Hok na četiri, a osuđeni su i ostali pomagači.

Drugi ilegalni komunistički list na teritoriji Vojvodine pokrenut je u južnom Banatu, a inicijator je bio Žarko Zrenjanin početkom 1933. godine. On je bio učitelj u svom rodnom selu Izbištu, predsednik Nadzornog odbora u mesnoj Srpskoj zemljoradničkoj zadruzi i knjižničar i blagajnik u Srpskoj čitaonici. Široka društvena angažovanost je omogućila Zrenjaninu da stvori jaku partijsku ćeliju i da u mnogim akcijama okupi veliki broj meštana. Da bi dalji rad bio uspešniji, neophodno je bilo pokrenuti partijski list. Zamisao je postala izvodljiva kada se krajem 1932. Zrenjanin upoznao sa Dimitrijem Jovanovićem, berberskim radnikom, koji je u Beogradu pripadao komunističkoj grupi oko ilegalnog lista Udarnik. Jovanović je februara 1933. izradio na šapirografu prvi broj novog lista pod nazivom Lenjinist. Zahvaljujući Jovanovićevim uputstvima, Zrenjanin je sam pripremio drugi i treći broj u svom stanu u Izbištu. NJegov bliski saradnik, Branko Ovčarev, kupio je za 1400 dinara ćiriličnu pisaću mašinu od blagajnika na vršačkoj železničkoj stanici, dok je primitivni šapirograf izradio sam, budući da je izučio stolarski zanat. Veza sa Beogradom omogućila je nabavku crne boje, hartije i matrica, kao i tekstove objavljene u preostala dva broja koji su izašli tokom marta i aprila 1933. godine.

Prvi broj Lenjinista umnožen je u 40 primeraka, a Jovanović je od toga polovinu predao Zrenjaninu. List je deljen od ruke do ruke i osposobljavao komuniste, skojevce i simpatizere za akciju u široj okolini Vršca. Prvi broj je bio više usmeren na pomaganje mladim komunistima i skojevcima u praktičnoj akciji, nego na ideološko formiranje. Kratki tekstovi o tome kako da se ilegalno radi, odakle da se počne, na koji način da se pokrene štamparija za letke i list, kao i kako da se rastura, učinili su da Lenjinist bude pravi revolucionarni priručnik. Drugi broj pokazuje da su jugoslovenski komunisti nerealno procenjivali situaciju u svetu. Smatrali su da je, usled teške ekonomske krize, komunistička revolucija u Nemačkoj na pragu, te da je Hitler poslednji adut kapitalizma. Međutim, Hitler je vrlo brzo definisan kao najveća opasnost ne samo za radničku klasu, već i za čitav narod. Takođe, Lenjinist je pisao o odnosima između „imperijalističkih“ zemalja, za koje je smatrao da su zamršeniji nego 1914. godine, ali je predviđao da će novi rat sprečiti „radni narod“ koji će im otkazati poslušnost.

Slično Komunistu, ni Lenjinist nije dugo opstao. Žarko Zrenjanin je u 6. aprila, preko svog oca Žive, poslao u Vršac svežanj od 50 primeraka trećeg broja, zajedno sa prljavim rubljem koje je njegova majka trebalo da opere. Međutim, otac je zaboravno paket u vozu, a kad se vratio na vršačku stanicu da ga nađe, policija je već bila alarmirana. Zrenjanin je čuo za hapšenje svoga oca na putu za Belu Crkvu, gde je trebalo da učestvuje na učiteljskom skupu. Odmah se vratio kući kako bi sklonio tehniku i štampane materijale, ali su žandarmi stigli pre njega. Lično ga je sreski načelnik saslušavao u beležnikovoj kancelariji u Izbištu, istovremeno uznemiren i zadovoljan što na svom području otkriva komunističku ćeliju. Želeo je da dokaže kako je Zrenjanin, zajedno sa svojom mesnom organizacijom, radio na pripremanju oružanog ustanka u selu, ali nije u tome uspeo. Zrenjanin je zaštitio sve svoje saradnike u Izbištu, kao i vršačkog advokata, Slavka Srdanovića, koji je uhapšen pred Zrenjaninovom kućom u pokušaju da ga obavesti o opasnosti od provale. Sud za zaštitu države u Beogradu je 12. jula 1933. osudio Žarka Zrenjanina na tri godine robije, gubitak časnih prava na pet godina i gubitak državne službe. Glavna krivica mu je bila izdavanje dva broja i rasturanje prvog broja Lenjinista. Branko Ovčarev je osuđen na godinu dana robije i gubitak časnih prava na tri godine zbog toga što je omogućio štampanje Lenjinista, dok je Živa Zrenjanin oslobođen, pošto nije dokazano da je znao da prenosi ilegalnu štampu.

Subotica je u međuratnom periodu spadala u gradove sa bogatom i raznovrsnom štampom. Tamošnja komunistička organizacija je pokrenula list sa ciljem da okupi i ideološki formira sve one koji su spremni da se bore protiv diktature kralja Aleksandra. Tako se u avgustu 1934. pojavio prvi broj novog lista pod nazivom Revolucionarni front radnika i seljaka. Urednik je bio Miloš Gligorijević Toni, koji je kao ilegalac, po zadatku došao u Suboticu. On je pre zavođenja diktature bio sekretar pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Vojvodinu, da bi kasnije, kao dobrovoljac, otišao u Španiju gde je poginuo. Pod njegovim rukovodstvom, mladi subotički komunisti i skojevci su list umnožili na šapirografu u 25–30 primeraka. Iako je prvi broj bio mizeran i siromašnog sadržaja, partijska organizacija je bila prezadovoljna jer je izrađen sopstvenim snagama. Revolucionarni front radnika i seljaka je kružio među komunistima, skojevcima i simpatizerima, izazivajući kod njih pozitivne reakcije.

Drugi broj je izašao početkom oktobra na srpskom i mađarskom jeziku, a imao je 16 strana. Toni Gligorijević je govorio da svaka ćelija mora biti zadužena da napiše po neki članak, smatrajući da pravi komunista mora da zna da piše članke za novine. Članovi organizacije bili su dužni i da šire list među potencijalnim simpatizerima. List se čak i legalno širio, s obzirom da se nalazio u radničkom klubu, čitao po udruženjima i fabričkim aktivima. Paulina Malušev je napisala članak „Radnicama“, kojim je pozivala žene iz fabrika, radionica i kancelarija da se pobune protiv pljačkanja i izrabljivanja „ženske snage“. Drugi tekstovi su predstavljali uputstvo za praktični rad ili su bili ideološkog karaktera. Apelovalo se na pružanje pomoći osuđenim borcima za radnička prava i njihovim porodicama, kritikovani su pojedinci koji su tražili da im se „pevaju slavopojke“ za sve što urade, kao i oni koji su imali nedogmatski stav u primeni marksizma.

Drugi broj Revolucionarnog fronta radnika i seljaka istovremeno je bio i poslednji. Nova provala u Subotici, do koje je došlo posle rasturanja letka posvećenog godišnjici Oktobarske revolucije, prekinula je rad ovog ilegalnog lista. U to vreme, 9. oktobra 1934. godine, u Marselju dolazi do ubistva kralja Aleksandra.