DUNAVSKA ULICA

Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar

Svaki grad ima svoju jedinstvenu ulicu, čije bogatstvo prošlosti određuje njen istorijski, društveni i kulturni značaj. Za Novi Sad je to svakako Dunavska ulica. Nastala je početkom XVIII veka u tadašnjoj Rackoj varoši (stari naziv za Novi Sad), spajajući centar grada sa Dunavom. Prvo se nazivala Petrovaradinska ulica, jer je vodila do Mostobrana i Petrovaradina, a potom Auf den Brucken, odnosno Ulica na ćuprijama (mostu). Bio je to u stvari nasip ili suva greda, između dve bare. Do kraja XVIII, sa jačanjem ekonomske moći građanstva, podižu se prve zgrade od čvrstog materijala i ulica dobija svoj oblik. Iz tog vremena potiče njen srpski naziv Dunavska ulica ili sokak, odnosno nemački Donau Gasse i mađarski Duna utca.

Dunavski sokak pre Bune 1848. godine ličio je na tursku varoš sa izraženim orijentalnim duhom. Naime, novosadsku varoš, između ostalih, osnovali su trgovci i zanatlije poreklom iz turskih krajeva na Balkanu. Oni su ovde podigli kuće tipično orijentalnog/balkanskog tipa, sa trgovinama ili zanatskim radionicama sa ulične strane, na koju su gledali ćepenci, istočnjački prozori sa kapcima. Spratne dvorišne zgrade protezale su se iza trgovine duž avlije i u njima se stanovalo i držane su magaze. Na spratu su štrčali doksati na koje se stizalo škripavim basamcima. Ulice su bile uske i krivudave, natkrivene strehama kuća, koje su se gotovo dodirivale na sredini ulice. Kada je padala kiša, moglo se ići po suvom celom dužinom Dunavske ulice. Mihajlo Polit Desančić, čuveni političar, novinar i književnik u svojim „Uspomenama”, za Novi Sad kaže: Bila je to poluorijentalna i patrijarhalna varoš. Sedelo se na klupama pred kućom, književnici su tu raspravljali svoja pitanja, trgovci i zanatlije sedeli su pred svojim lokalima u orijentalnom odelu, sa plitkim cipelama na nogama i ćibukom u ustima i razgovarali grčki. Usled brojnosti Srba, Cincara i Grka, u Novom Sadu je dominirao pravoslavni duh Balkana. Grčko-cincarski trgovci održavali su istočnjački izgled Dunavske ulice, u kojoj su formirali prilično usku i krivudavu džadu, koja se od polovine ulice nastavljala u Riblju pijacu. Pijaca će sa ove lokacije nekoliko godina pred Bunu, biti preseljena pod Baru, na mesto na kome se i danas nalazi. Dunavski sokak je među novosadskim trgovcima bio smatran srećnim trgovačkim mestom, što je sujevernim Grcima i Cincarima bio presudan detalj. Bez obzira na njenu taličnost ili ne, Dunavska ulica je imala povoljan položaj  jer je povezivala sve centralne ulice sa pijacom, a preko nje i sa Dunavom i preko sa Sremom. Ovaj sokak je bio poznat i po nekoliko javnih kuća, koje su smetale moralnijim građanima. Arheolozi su u dvorištu jedne kuće u ovoj ulici pronašli ostatke turskog kupatila iz XVIII veka, što navodi na zaključak da su se tadašnji stanovnici ovog kraja, pre svega Grci i Cincari, rado predavali orijentalnim uživanjima i navikama. Čitavo urbano nasleđe staro jedan vek, uključujući ove orijentalne kuće balkanskog tipa građene uglavnom od drveta, stradalo je u bombardovanju Novog Sada, 12. juna 1849. godine.

U narodnoj arhitekturi Novog Sada, razlikujemo tri osnovna tipa kuća. U srpskim kvartovima nailazimo na kuće panonskog tipa, Grci i Cincari su pravili orijentalni/balkanski tip kuće po zavičajnom uzoru, a Nemci su sa sobom doneli kolonistički, modifikovani franački i alzaški tip kuće. Između panonske i kolonističke kuće razlike su bile neznatne i one su se vremenom stilski i funkcionalnošću izjednačile. Svaki stambeni tip bio je dobro prilagođen klimatskim uslovima Južne Ugarske, raspoloživim građevinskim materijalima i imovinskom stanju vlasnika. Balkanskih kuća je bilo najviše u Dunavskoj, Ćurčijskoj, Lebarskoj, Bostandžijskoj ulici i Hanskom kraju. Obzirom da su orijentalne kuće balkanskog tipa građene uglavnom od drveta, sve su stradale u Buni 1849. Za razliku od njih, kuće panonskog tipa građene su od naboja, a bogatiji trgovci i članovi gradskih vlasti, svoje kuće gradili su od ćerpiča (ili čerpića). NJihove kuće su ušorile grad, formirale su pravilne i široke ulice koje će vremenom postati urbanistički uzor. Novi Sad će, posle Bune, postati najveće gradilište u Habzburškoj monarhiji. U Dunavskoj ulici izgrađene su palate u savremenim evropskim stilovima i to za najimućnije i najpoznatije građane. Danas su mnoge od zgrada u ovoj ulici proglašene spomenicima kulture.

Prvih decenija svog postojanja grad se formirao oko gradskih četvrti (kvartova) koje su se oblikovale oko jezgara verskih zajednica. Organizacija grada prema nacionalnoj pripadnosti stanovnika davala je sledeću sliku: većinski Srbi su sa ostalim pravoslavnima, Cincarima, Grcima i nekoliko porodica rumunskih Vlaha živeli u današnjoj Dunavskoj ulici, delu Zmaj Jovine (Velike ili Glavne), ulicama Laze Telečkog, Miletićevoj (Lebarskoj), Grčkoškolskoj (Bostandžijskoj), Zlatne grede, Pašićevoj (Ćurčijskoj) ulici i oko Temerinskog puta. Desno i levo od Temerinskog puta razviće se još nekoliko pravoslavnih kvartova: potez desno do Dunava, na mestu Almaškog kraja, nastala je Podbara, levo Salajka i zapadno od nje Rotkvarija. Kada su Srbi iz Banata u većem broju počeli pristizati u varoš, naselili su se zapadno od Rotkvarije prema Sajlovu, u naselje koje su prema svom zavičaju nazvali Banatić. Novosadski katolici i Jevreji živeli su u delu Zmaj Jovine ulice prema Trgu slobode, zatim na samom trgu, ulici Kralja Aleksandra, Trifkovićevom i Pozorišnom trgu, Šafarikovoj i Jevrejskoj ulici i Futoškom putu. Tokom XVIII veka bilo je veoma malo Mađara u Novom Sadu, tek nekoliko porodica. NJihov broj se povećao pomađarenjem Šokaca, grupacije rimokatolika slovenskog porekla, koji su posle Požarevačkog mira u Šanac stigli iz srednje Bosne. Kada su u drugoj polovini XIX veka počeli u znatnoj meri da se doseljavaju Mađari iz Potisja, između Futoškog puta i Dunava osnovali su pretežno mađarsko naselje Telep. Ovakav versko-nacionalni koncept naseljavanja grada održao se sve do Prvog svetskog rata, ali u znatnoj meri i kasnije.

Najveći problem koji je morio građane Petrovaradinskog Šanca (današnjeg Novog Sada) je dvojnost graničarske (vojne) i županijske (civilne) vlasti. Tih godina grad je bio podeljen u dve vidljive zone. To se vidi i na čuvenoj karti Novog Sada iz 1745. godine, čiji je autor bio inženjer A. Kaltšmit (A. Caltshmidt). Kameralci su svoje kuće, niske nabojnice, pokrivali trskom, a graničari šindrom. Kameralnim delom, koji je obuhvatao desnu stranu Dunavskog sokaka, pijacu i okolinu Katoličke i Uspenske crkve, upravljala je opština, na čelu sa sudcem, naizmenično Srbinom, pa Nemcem. Graničarskim delom, koji je obuhvatao Almaški kraj, okolinu Nikolajevske crkve, obe strane Ćurčijskog sokaka, Zlatnu gredu, okolinu Saborne crkve i levu stranu Dunavskog sokaka, obe strane Lebarskog sokaka i pijacu skoro do katoličke crkve, komandovao je oberkapetan. On je bio podređen komadantu Tvrđave, ali u osnovi prilično samostalan, često samovoljan i vazda mrzovoljan. Ovakvo stanje je zapravo ubrzalo napore za dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada, tzv. elibertaciju. Nosioci pokreta za osamostaljivanje Šanca bili su trgovci koji su trpeli ekonomsku štetu. Stoga su preduzeli korake i od carice Marije Terezije dobili status slobodnog kraljevskog grada.

Kuća „Kod belog lava” se smatra za najstariju sačuvanu novosadsku kuću. Ovo je spratna kuća na uglu Dunavske i Zmaj Jovine ulice (br. 28), preko puta Vladičinog dvora. Prvi put se pominje 1720. godine „kao kuća sapundžije Stojana Maslaka”, ali se pretpostavlja da je sagrađena prvih godina XVIII veka. Druga po starosti je tzv. Raletićeva kuća na uglu ulica Nikole Pašića i Zmaj Jovine i utvrđeno je da je ona izgrađena 1751. godine. Nekada davno u Novom Sadu je postojao običaj da se značajnijim kućama u gradu daju posebna imena, pa je tako ova kuća nazvana „Kod belog lava” i to ime sačuvano je do danas. Vlasnici kuće su se menjali. U drugoj polovini XVIII veka kuća je pripadala Emanuilu Jankoviću (1758–1792), koji je ovde 1790. godine otvorio prvu novosadsku štampariju. Početkom XIX veka kuću je otkupio mitropolit karlovački Stefan Stratimirović, a krajem tog veka kuća je bila u vlasništvu veleposednika Lazara Dunđerskog. Ova kuća je tokom vekova pretrpela velike promene. Stil gradnje je barok, što se vidi u jednostavnosti ulične fasade i masivnosti zidova. Zidana je kvalitetno i to opekom. Kuća ima nepravilnu osnovu ćiriličnog slova P, s tim što su dvorišna krila nejednake dužine. U prizemlju kuće su bili mračni prostori dućana pod dubokim svodnim konstrukcijama, kolski prolaz je širi, takođe pod svodovima, a na spratu su bile prostorije za stanovanje. Sa ulice su bile prestižnije sobe (gostinska, spavaća i primaća soba – salon), a ka dvorištu su smeštene pomoćne prostorije i one koje je koristila posluga. Na glavnoj fasadi u Zmaj Jovinoj ulici je pet, a na bočnoj u Dunavskoj ulici sedam vertikala otvora. O vremenu gradnje kuće svedoči i stari tip prozora koji su izvedeni u više malih zastakljenih polja, sa krilima na kojima su izvedeni karakteristični „luft fensteri”. To je jedno od malih okna prozora koje je moguće samostalno otvoriti. Na levom zidu kolskog prolaza ove kuće nalazi se bunar na čekrk. Ovo je graditeljski raritet, jer na ovoj teritoriji nije registrovan ni jedan sličan. Kuća „Kod belog lava” stradala je u Buni 1849. godine, ali nije potpuno srušena, te je kasnije obnovljena.

Današnja spratna zgrada na broju 1 je iz druge polovine XVIII veka i posle Bune je obnovljena.  U njoj je 1870. smestio svoju štampariju dr Jovan Subotić, a 1876. godine kuću je kupio knjižar i izdavač Arsa Pajević, koji je ovde štampao Zmaj Jovine listove, Neven, Starmali i Javor, a potom i liberalni list Branik (1888–1895), čija se redakcija takođe nalazila u ovoj kući. Ovde je stanovao i najveći srpski komediograf Branislav Nušić, dok je bio upravnik SNP-a. Pajevićeva kuća je bila stecište književnika, kulturnih i javnih radnika onog vremena. Od 1885. godine na spratu su bile prostorije Srpske čitaonice. Zgrada je 1958. prešla u društvenu svojinu i danas je u njoj smeštena Gradska biblioteka.

Na fasadi kuće sa brojem 2 i danas stoji topovsko đule iz vremena bombardovanja. Kuća sa brojem 5 pripadala je čuvenoj porodici Polit Desančić. Godine 2012. u Dunavskoj 9, kući izgrađenoj 1886, prestala je da radi čuvena buregdžijska radnja Đorđević, koja se tu nalazila od 1903. godine. Stanovnik Dunavske ulice bio je i Josif Singer, dvorski fotograf crnogorskog Kralja Nikole. Stoga se na njegovoj kući, na broju 12, nalazio grb Kraljevine Crne Gore.

Sedište Matice srpske, kada se preselila iz Budimpešte za Novi Sad (1865–1899), bilo je u Dunavskoj ulici broj 14. Ova kuća ipak je najpoznatija po njenom vlasniku Svetozaru Miletiću. Kasnije će tu živeti i Jaša Tomić, pošto se bude oženio Miletićevom ćerkom Milicom. Na susednom broju 16 nalazila se knjižara i štamparija Đorđa Ivkovića. Kao vlasnica ove kuće pominje se i dobrotvorka Marija Trandafil. Na ovoj adresi su kasnije živele čuvene glumice srpskog glumišta, Sofija (Maksimović) Vujić i njena ćerka glumica i rediteljka Milica Milka Marković. U kući na broju 21 nalazila se boemska kafana „Crni jarac”. Ovde je uhapšen i odveden u zatvor Vasa Pelagić, koji je živeo na spratu. Danas se u ovoj kući nalazi bife „Ribar”.

Čuvena kafana „Kod engleske kraljice”, sagrađena neposredno pred Bunu. Ovde je svirala vojna muzika i tako je bilo sve do 1898. godine, kada je kafana srušena. Na njenom mestu podignute su zgrada suda (današnji Muzej Vojvodine), i u produžetku, zgrada zatvora (današnji Arhiv Vojvodine). Ispred „Engleske kraljice” nalazila se početna stanica prvog fijakera za javni prevoz, koji je uveden 1845. Godinu dana kasnije na novosadskim ulicama mogli su se videti i prvi vučni fijakeri na petrolejski pogon.

Krajem XIX veka počinje se uređivati prostor današnjeg Dunavskog parka. Tu je ranije bio liman, rukavac Dunava koji je postao bara, obrasla trskom i vrbama, leglo komaraca i žaba. Ovaj teren je nasut zemljom i jedino je na najnižoj koti, na 76 m² nadmorske visine, ostala bara, koja je kasnije ozidana. Tako je nastalo današnje jezerce u Dunavskom parku, sa malim ostrvom, nazvanim Eržebet (Jelisaveta), na kom je zasađena žalosna vrba u spomen na austrijsku caricu ubijenu 1898. godine.

Dunavska ulica je prve fenjere sa uličnom rasvetom dobila još 1846, dok je osvetljavanje gradskih ulica počelo sistematski da se rešava u Novom Sadu tek od druge polovine XIX veka. Između dva svetska rata ulica je nosila ime Jaše Tomića. Za vreme Drugog svetskog rata Mađari su je preimenovali u ulicu dr Lasla Bardošija, a naziv Dunavska ulica se konačno ustalio posle 1944. godine.

Još jedna specifičnost ove ulice ogleda se i u načinu na koji se njeno ime izgovara. Naime, naziv „Dunavska” drugačije se akcentuje kada živite u Novom Sadu malo duže, a drugačije kada niste iz njega. Po pravilu bi trebalo da se akcentuje „U” u prvom slogu, ali Novosađani ovu reč razvuku i duže akcentuju „A” u drugom slogu. Možda nije pravilno ovako „divaniti”, ali je svakako ispravno.

Dunavska ulica je postala ulica velikih trgovaca sa raznoraznim „špecerajskim” radnjama, gostionicama, knjižarama i štamparijama. Ovde je bio centar novosadskog štamparstva. Čak osam štampara, knjižara i izdavača je živelo u ovoj ulici, od kraja XVIII do početka XX veka, po čemu je ona jedinstvena u srpskoj kulturi. To nije ni čudno, ako se uzme u obzir da je Novi Sad bio kulturni i politički centar, koji je davao podstrek i direktivu za kulturno-prosvetni, politički i privredni život naroda koji su živeli u ovim krajevima. Štamparska, izdavačka i knjižarska delatnost bila je veoma razvijena i predstavlja neprocenjivu vrednost u istoriji Novog Sada. To je ogromno bogatstvo u istorijskoj baštini ovog grada, koje se može meriti sa najrazvijenijim knjiškim fondovima daleko većih i starijih evropskih gradova. Pred početak Prvog svetskog rata u Novom Sadu bilo je 14 štamparija i zato se govorilo da je Novi Sad mali Lajpcig, jer se nekada u tom gradu štampalo najviše nemačkih knjiga. Centar novosadskog štamparstva bio je u Dunavskoj ulici. Ostali su upamćeni izvanredni opusi u stvaralaštvu pojedinih novosadskih knjižara i izdavača: braće M. Popovića (Kirilo Ćira Popović (1839–1912) i Đorđe Đoka Popović (1846–1907)), Luke Jocića (1839–1926), Arse Pajevića (1841–1905) i Svetozara Ognjanovića (1869–1927).

Prvu novosadsku knjižaru otvorio je Emanuil Janković, juna 1790. godine i to u kući „Kod belog lava”, na uglu današnje Zmaj Jovine i Dunavske ulice. Tako su se krajem XVIII veka u njegovoj knjižari prodavale knjige najznačajnijih pisaca svetske književnosti: Servantesa, Voltera, Rusoa, Fenelona, Marmontela, La Fontena i mnogih drugih. Za potrebe rada knjižare štampao je prvi knjižarski katalog i to je bio prvi knjižarski katalog u celokupnom srpskom knjižarstvu. U Dunavskoj ulici knjižaru i knjigoveznicu imao je Damjan Kaulici iz Arada, ali je zbog dugova brzo napustio ovaj posao. Značajan je po tome što je izdao prve tri sveske Matičinog Letopisa. Na mestu Kaulicine knjižare, kasnije je otvorio knjižaru Ignjat Fuks. Smatrala se za neku nemačku štampariju po svom vlasniku, a i zato što se u njoj štampao nemački nedeljni list.

Današnja spratna zgrada u Dunavskoj ulici, na broju 1 je iz druge polovine XVIII veka i posle Bune je obnovljena. U njoj je 1870. godine smestio svoju štampariju dr Jovan Subotić, a 1876. kuću je kupio knjižar i izdavač Arsa Pajević. Arsa Pajević je bio novinar, knjižar i dobrotvor. Osnovao je izdavačku knjižaru 1877. godine. On je imao i knjižaru i štampariju, budući da je preuzeo nekadašnju Platonovu štampariju od dr Jovana Subotića. Arsa Pajević će štampariju prodati Đorđu Ivkoviću, 1895. Ivkovićevu štampariju, odnosno Platonovu – Subotićevu – Pajevićevu, osnovao je Danilo Medaković, još 1848. godine. Arsa Pajević i njegova žena Anka ostali su upamćeni i kao veliki dobrotvori srpskog naroda. Pajevićeva kuća je bila stecište književnika, kulturnih i javnih radnika onog vremena. U ovoj kući stanovao je i najveći srpski komediograf Branislav Nušić dok je bio upravnik SNP-a. Od 1885. na spratu su bile prostorije Srpske čitaonice. Zgrada je 1958. godine prešla u društvenu svojinu i danas je u njoj smeštena Gradska biblioteka. Posle smrti Arse Pajevića 1905, njegovu uglednu knjižaru preuzima 1906. godine Svetozar Ognjanović. On je tada preselio svoju knjižaru iz Sremskih Karlovaca u Novi Sad. Ognjanovićevu bogatu knjižaru opljačkali su Mađari, 1914. godine, spalivši pojedine zbirke, u vrednosti od 80.000 kruna. Posle rata knjižara je nastavila sa radom. Vladimir Ležimirac je 1923. godine u Novom Sadu otvorio knjižaru „Slavija”. U nju su svraćali veliki novosadski kulturni radnici međuratnog doba – Žarko Vasiljević, Triva Militar, Vasa Stajić, Mladen Leskovac, Nenad Mitrov i drugi. Tako će „Slavija” postati najozbiljnija izdavačka kuća Dunavske banovine.

U plejadi znamenitih knjižara i izdavača zabeleženi su neki enormni rezultati koji se teško shvataju i danas, bez obzira na savremenu tehnologiju, modernu proizvodnju i viši kulturno-obrazovni nivo čitalačke publike. Treba navesti samo jedan primer koji će biti ubedljiva ilustracija. Od 1875. do 1905. novosadska knjižara Braće Kirila i Đorđa Popovića objavljuje 950 raznih štampanih dela u preko 3 miliona primeraka i uloženim ogromnim kapitalom od preko 200.000 forinti za ta izdanja. Za tu najveću knjižaru, ne samo kod Srba u Vojvodini, već i uopšte, zabeleženo je: NJihove knjige biće distribuirane od Carigrada do NJujorka.