Realizovanje ideje jugoslovenstva 1918. godina –  pogled iz Francuske

Autor: dr Aleksandra Kolaković, viši naučni saradnik

U toku 1917. i 1918. godine, u vreme kada je za državnike bilo bitno da se rat dobije na frontu, među francuskim intelektualcima pojavili su se i projekti nove države. Emil Oman, Ernest Deni i Šarl Loazo su pokazali najviše interesovanja za razvoj ideje jugoslovenstva u ovom periodu. Deni je verovao da je u interesu Francuske da uspostavi barijeru koju bi formirale slovenske države kao štit od dalje nemačke težnje za ekspanzijom. Šarl Loazo je nastavio saradnju sa srpskim intelektualcima u afirmisanju jugoslovenskog pitanja u Parizu i Rimu, gde je bio pomoćnik Kamija Berara, koji je uz braću Pola i Žila Kambona bio jedan od stubova francuske diplomatije u Evropi. Za Loazoa se vezuje projekat da se od  Jugoslovena stvore tri države: Hrvatska, Crna Gora i Srbija, a na osnovu koga bi Srbija dobila izlaz na more sa delom Dalmacije, a Hrvatska s katoličkim delom Jugoslavije bi činila odgovarajuću protivtežu. Sva interesovanja francuskih intelektualaca za stvaranje zajedničke države Južnih Slovena poticala su pre svega iz potrebe da Francuska poboljša i osigura svoju poziciju u međunarodnim odnosima.

Solunski front, ipak je za francusku štampu, kao i za savezničke vlade, imao sporedni značaj i u skladu sa tim se o njemu izveštavalo, kao i o interesima Srbije koji su se odnosili na ujedinjenje i realizaciju jugoslovenske ideje. Dok je srpska vlada radila na organizovanju jugoslovenske omladine u Parizu, koja bi se bavila propagandom, mobilisanjem intelektualaca za jugoslovensko pitanje i osluškivala diplomatske igre iza kulisa ratnih frontova, krajem januara 1918. godine u Parizu su se organizovali i mitinzi protiv Austrougarske, a na njima su pored uglednih Francuza, učestvovali i Rumuni, Česi, Italijani i Jugosloveni. Jovan M. Jovanović, arhitekta srpske naučne propagande u Parizu, nastojao je da prikupi sve potrebne informacije i usmeri delovanje diplomata i intelektualaca, pri čemu je bio u stalnom kontaktu sa čuvenim francuskim diplomatom Polom Kambonom, koji pored informacija iznosi i sugestije za razvoj jugoslovenske ideje.

Uporedo, u srpskim redovima bilo je novih problema, koji nisu zavisili od spoljnog faktora. Iz Pariza su stizale vesti da je srpsko poslanstvo u rasulu, da je nalik na neko južnoameričko poslanstvo i da Milenko Vesnić i njegova supruga Blanša „žive i sad kao da nema rata i ne osećaju šta se događa oko njih”. Početkom proleća 1918. godine pominju se afere o trgovini lekovima i izuzetno negativna ocena Vesnićevih sposobnosti u kojoj se kaže: „Vesnić je već popustio umno – sad je uobrazio da je veliki čovek – spasitelj. Međutim, svi se u Institut de France kaju što su ga u nastupu simpatije za Srbiju izabrali za člana Instituta. Srbija ima manje vajde nego ikad od njega”.

Realizaciji ideje jugoslovenstva do kraja 1918. godine smetali su problemi u srpskoj diplomatiji. Od kraja leta 1918. godine učestale su informacije kako Vesnić „ne obaveštava bolje svoga suverena o pravome raspoloženju i mišljenju u Parizu”.  Za to vreme Ante Trumbić je uspeo da se susretne i sa Stefanom Pišonom krajem septembra 1918. godine i stekne podršku „da se stvori jedna država od Srba, Hrvata i Slovenaca” i da su Trumbić i ostali predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca iz Habzburške monarhije. Kambonu i Pišonu su stavovi Trumbića bili jasni, ali zahtevi Pašića ne. Postavlja se pitanje da li se u Parizu i pored snažne propagande i veza, ipak u diplomatskim krugovima konfuzno iznosila ideja jugoslovenstva u predvečerje proglašenja nove države. U pomenutim okolnostima bilo je izuzetno teško pridobiti ključnog čoveka Francuske – Žorža Klemansoa da podrži stvaranje nove države. I pored svih problema postoje indicije da je krajem aprila 1918. godine došlo do načelne podrške Klemansoa, ali je i dalje bilo problema, posebno zbog italijanskih pretenzija. Tek krajem oktobra 1918. godine iz Pariza su stizale informacije da u Francuskoj niko više nije za Austriju, osim Italije.

Tokom 1918. godine snažna podrška realizovanju ideje jugoslovenstva bila je podržana od strane članova masonskih loža. Još u periodu pre Velikog rata postojala je saradnja srpskih i hrvatskih masona, koja se odvijala pod podrškom francuske masonerije. Na planu širenja ideje jugoslovenstva, loža Ujedinjenje pokazala je značajnu aktivnost. Ostvarila je veze sa slobodnim zidarima u Hrvatskoj okupljenim oko lože LJubav bližnjeg, koja je pokušavala da se poveže i sa francuskim masonima. Među masonima na propagiranju jugoslovenske ideje u inostranstvu, prema istraživanjima Dimitrija Vujovića prvo su radili jugoslovenski masoni iz Austrougarske, a posebno Hinko Hinković, koji je objavljivao tekstove o jugoslovenstvu u štampi i brošurama. Predavanja i tekstovi u štampi bili su sredstvo borbe i srpskih masona. Oni su 8. novembra 1916. godine uputili memorandum francuskim masonima, koji su nakon toga podržali spajanje Jugoslovena iz Austrougarske i Srbije i Crne Gore u okvire zajedničke države, a potom su 29. marta 1917. godine tražili formiranje jugoslovenske države i razbijanje Austrougarske. Kako je Francuska Treća Republika nazivana još i „Republikom masona”, zbog prisustva značajnog broja masona u skupštini, vladi i ministarstvima, kao i usled vezanosti srpskih masona za zaštitu Velikog Orijenta Francuske, poseban značaj za realizaciju jugoslovenske ideje imali su i slobodni zidari. Kolika je njihova moć uticaja na donosioce političkih i državnih odluka kada je reč o realizaciji ideje jugoslovenstva, potrebno je još istraživati.

Realizaciji jugoslovenske ideje, prethodila je duga intelektualna razmena francuske i srpske sredine, koja je pokazalo se, bila značajna, posebno onda kada je francuske političare bilo potrebno ubediti da podrže srpske ratne ciljeve i interese, odnosno nastanak nove države. U ovom smislu, 1918. godina je bila bitna za srpsku (jugoslovensku) propagandu u Francuskoj. Srpski intelektualci u Francuskoj su nastojali da predavanjima, člancima u časopisima i novinama, kontaktima i vezama u diplomatskim, političkim i kulturnim krugovima francuskog društva, steknu podršku za rešavanje nacionalnog pitanja. Pomoć koju su im pružali Ernest Deni, Emil Oman, Ogist Goven i Viktor Berar, iako je postojala u raznim oblicima još od aneksije Bosne i Hercegovine (1908) i balkanskih ratova (1912/1913), bila je ključna 1918. godine. Realizaciju jugoslovenske ideje i podršku intelektualaca, odnosno osmišljavanje jasnih okvira šta ona tačno podrazumeva, kako i u kom obliku da se ostvari, ometali su i delom nejasni stavovi jedne od ključnih političkih ličnosti epohe – Nikole Pašića, kao i  njegov sukob sa Jugoslovenskim odborom. Polovinom septembra 1918. godine zapisao je Jovan M. Jovanović Pižon reči Nikole Pašića o Jugoslovenskom odboru u vreme dok su se njegovi članovi već susretali sa brojnim državnicima i iznosili svoje viđenje ujedinjenja: „Krfska deklaracija je prečišćavanje situacije i ništa više… Naspelo se nekome da igra ulogu u međunarodnoj politici pa hoće da vodi jugoslov. politiku. E ne može. Ne dam ja to nikako da bude. Srbija hoće da oslobodi i ujedini Jugoslov.  a neće da se utopi u more jedne Jugoslavije”. Nekoliko dana kasnije, Jovanović je saznao od Pola Kambona, francuskog ambasadora u Londonu, da su se u Parizu susreli Trumbić i Pišon, pri čemu je Jugoslovenski odbor za svoju ideju ujedinjenja dobio načelnu podršku Francuske. Naravno, svemu pomenutom, kao jedan od ključnih faktora za realizaciju ideje jugoslovenstva, treba imati u vidu i interese velikih sila, odnose između saveznika, kao i odnose saveznika i pojedinih država, a posebno Italije i postojanje Londonskog ugovora.

Poslednje ratne godine srpska strana je dobijala i savete od perjanica francuske diplomatije koje su uticale na realizaciju ideje jugoslovenstva. Tako je Pol Kambon krajem novembra 1918. godine savetovao: „Glavno je da budete do sastanka Konferencije čvrsti i ujedinjeni – i kao takvi da izađete pred svet. Mi vidimo da vas Slovene na jugu treba ujediniti u jednu državu, mi to hoćemo, ali zato treba da se stvari vaše ljudski rade, nemojte kao do sada. Taj Pašić je upropastio i može upropastiti još vaše ujedinjenje… Zato otarasite se Pašića, to će biti pravi maler za vas ako dođe na kongres. A na kongresu ćete imati Italijane kao najžešću opoziciju vašem ujedinjenju. Zato gledajte da budete jedna stena – jedan blok”. Iako ove Kambonove reči deluju kao definitivna podrška ujedinjenju, treba imati na umu da je u decembru 1918. godine u Ministarstvu spoljnih poslova Francuske delovala snažna reakcionarna struja koja je „žalila za Austrijom”. Gledajući iz Pariza, realizacija ideje jugoslovenstva u novembru i decembru 1918. godine još je bila neizvesna, što je potvrdilo i oklevanje Francuske da odmah prizna novu državu.

Kada se danas čitaju i analiziraju dela i spisi francuskih intelektualca, koji su sarađivali sa srpskim intelektualcima tokom Velikog rata na polju naučne propagande, moglo bi se tumačiti i da je proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca došlo prerano. Francuski intelektualci jesu podržali ujedinjenje i u razvoju i realizaciji ideje jugoslovenstva zajedno sa srpskim intelektualcima imali značajnu ulogu, ali nisu verovali u dugotrajnost zajedničke države Južnih Slovena i već su na početku njenog postojanja uviđali probleme. Ogist Goven je 1918. godine pisao da u „očima zapadnih državnika Jugosloveni izgledaju kao uljezi (intrus) […] NJihovo ime „u sebi sadrži varvarsku atmosferu i prazno značenje”, koje nije stvaralo utisak „da iza toga stoji jedna realna zajednica”. Ernest Deni je već 1919. godine uvideo probleme i želeo da popravi izgrađeno i predlagao ideju suštinskog jedinstva jugoslovenske nacije.

Utisak je – gledajući iz francuske perspektive – da  je za njih ideja jugoslovenstva delovala kao nedovršena zamisao, koja se i pored permanentnog prisustva u komunikaciji intelektualaca dve sredine tokom 1918. godine, kao i ranije, nije do kraja razvila. Ipak, oni su nastojali da preko osnivanja Instituta za slovenske studije u Parizu, dalje proučavaju i sarađuju sa slovenskim narodima, a među njima i Jugoslovenima, nastojeći da tako novu državu – Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslaviju) i na ovaj način, makar u kulturnom aspektu, vežu za Francusku. Srbi koji su ratne godine proveli u Francuskoj, sa oduševljenjem su ubrzo po proglašenju nove države počeli da se vraćaju u svoja mesta rođenja i života pre rata. Oni su već u toku 1918. godine u Francuskoj bili pripremani da će biti generacija koja će ponovo graditi i stvarati državu. Iz njihovih svedočanstava uočava se entuzijazam i oduševljenje povratkom i realizacijom ideje ujedinjenja, kao i vezanost za Francusku i njenu kulturu koja je postala deo ideje „večitog prijateljstva” i prenošena kroz sećanje u posleratnim godinama.