Autor: Prof. dr Boris Stojkovski
Tekuća 2023. godina puna je veoma zanimljivih i važnih istorijskih godišnjica. Ova godina pripada i vremenu kada su odnosi Srbije i Mađarske, pa i Srba i Mađara, na jednom veoma visokom nivou, i ne bez razloga, pozicioniraju se kao najbolji u istoriji, posebno ovoj novijoj, savremenoj. Upravo iz tih razloga trebalo bi bez sumnje da se govori malo više o nekim važnim aspektima kulture nama susedne zemlje i naroda, jer iako smo u političkim odnosima bliski, mnogo je nepoznanica jednih o drugima. Zato su dve mađarske godišnjice koje padaju 2023. godine prilika da se našoj publici iznesu neke zanimljivosti o mađarskoj himni, koja ove godine slavi dvestogodišnjicu, a isto toliko je proteklo i od rođenja velikog mađarskog pesnika i još jedne neobične spone Srba i Mađara – Šandora Petefija.
Himna je svakako jedno od najvažnijih nacionalnih obeležja svih modernih država i naroda. Neke su malo starije, poput japanske koja se tradicionalno veže za period od više od hiljadu godina, a neke su novije. No, većina himni se razvila i postala simbol države u vreme buđenja nacionalnih pokreta i stvaranja modernih nacija, tokom XIX veka. Tako je i mađarski nacionalni pokret počeo da se razvija nakon Temišvarskog sabora 1790. godine, te je u prvoj polovini XIX veka došlo do širenja svesti o značaju mađarskog jezika, do oživljavanja procesa mađarizacije nemađarskih naroda na području ugarskog dela Habzburške monarhije, ali i do geneze nacionalnih simbola mađarskog naroda.
Tako je mađarski narod dobio svoju himnu. Ona se često naziva prosto Himna (mađarski Himnusz) ili Bože blagoslovi Mađare (mađ. Isten, áldd meg a Magyart) i to je i danas nacionalna himna Mađarske. Tekst mađarske himne napisao je Ferenc Kelčei (mađ. Kölcsey Ferenc), a muziku veliki mađarski kompozitor Ferenc Erkel (mađ. Erkel Ferenc). Kelčei je ove stihove nazvao Hymnus, a’ Magyar nép zivataros századaiból, što bi na srpskom značilo Himna iz olujnih stoleća mađarskog naroda. Inače, sam naslov napisan je po starom mađarskom pravopisu, u periodu pre nego što je Ferenc Kazinci reformisao mađarski jezik. Prvi put Kelčei je obelodanio ove stihove pre tačno dva veka (1823. godine), zbog čega se ove godine i obeležava značajna godišnjica za mađarsku kulturu.
Zasluga Ferenca Kelčeija jeste u tome što je napisao stihove koji su pomirili rimokatolike i protestante u Mađarskoj, koji su pre 1823. godine imali zasebne himne. Rimokatolici su imali dve svečane pesme, jednu posvećenu Bogorodici (mađ. Boldogasszony Anyánk) i drugi himnu o Svetom Stefanu, prvom ugarskom kralju, koja se naziva Ah, hol vagy, magyarok tündöklő csillaga. Protestanti, odnosno reformati, imali su za himnu Tebenned bíztunk, elejétől fogva, početak 90. psalma u ženevskom protestantskom psaltiru.
Kelčei je tako 1823. godine napisao stihove koji su vremenom ujedinili ceo mađarski narod bez obzira na versku pripadnost. Prvi put ovi stihovi su publikovani 1829. godine u almanahu pod nazivom Aurora, koji je vodio jedan od najistaknutijih književnika, dramskih pisaca i pesnika vremena buđenja nacionalne svesti kod Mađara Karolj Kišfaludi. Ostalo je samo da se uradi i muzika za ovu himnu, te je zbog toga raspisan i konkurs. U žiriju je, između ostalih, bio još jedan veliki mađarski pisac, ali i advokat i sudija i uopšte jedna od najcenjenijih figura mađarskog romantizma Mihalj Verešmarti. NJegov se spomenik nalazi u samom centru Budimpešte i to je i danas glavni gradski trg. Pored Verešmartija još jedna znamenita figura birala je muziku za himnu – to je bio Ede Sigligeti.
Od svih pristiglih predloga pobedio je onaj koji je poslao dirigent i kompozitor Ferenc Erkel. Ovaj kompozitor je stvorio mnogo opera na istorijske teme. Poznate su o Svetom Stefanu, Mariji Batori, zatim Šarolti, majci prvog ugarskog kralja Stefana, te o Đerđu Doži i Ladislavu Hunjadiju, koja je nastala u isto vreme kada i muzika za himnu, 1844. godine. Napisao je i operu Bank ban inspirisanu dramom Jožefa Katone. Tu je jedan od glavnih junaka Petur ban, učesnik u zaveri protiv kraljice Gertrude, majke kralja Andrije II. Peturu su potom oduzeta sva imanja, među kojima i Petrovaradin, po kome i nosi ime. Za srpsku istoriju i kulturu je Erkel veoma važna ličnost jer je napisao operu Đurađ Branković u četiri čina 1874. godine. Libreto su pisali Lehel Odri i Ferenc Ormai na osnovu istoimene drame Karolja Obernjika. Premijera je bila u Nacionalnom pozorištu u Budimpešti 20. maja 1874. godine.
Pisao je i mađarske kantate, ali se oprobao i to vrlo uspešno i u horskim kompozicijama. Napisao je 1852. godine pozdravnu pesmu za cara Franju Josifa, ali i mnoge druge. Svakako da se Himna ističe među njima. Premijerno, uz Kelčeijeve stihove i na muziku Ferenca Erkela, u peštanskom Nacionalnom pozorištu je izvedena 2. i 9. jula 1844. godine. Prvo izvođenje na otvorenom, pak, bilo je na budimskom brodogradilištu 10. avgusta iste godine, na parobrodu koji se, opet simbolično, zvao Sečenji, po svakako jednoj od ključnih ličnosti vremena buđenja mađarske nacionalne svesti. Sama Himna ima osam strofa, ali se u prigodnim prilikama peva, odnosno izvodi, samo prva.
Himna je dugo bila suštinski samo neka vrsta nacionalne molitve, a nije imala status nacionalne himne. Prvi put je kao takva prepoznata tek u mađarskom ustavu nakon propasti komunizma i oslobođenja Mađarske od stega ove ideologije 1989. godine. Izmenama mađarskog ustava, odnosno 31. zakonskim članom iz 1989. godine unet je 75. član Ustava koji Himnu označava kao nacionalnu himnu Mađarske, na tekst Ferenca Kelčeija i muziku Ferenca Erkela. Dan kada je prvi put Kelčei publikovao tekst Himne danas je Dan mađarske kulture i obeležava se od 22. januara 1989. godine na taj dan.
Tačno na novogodišnje jutro, 1. januara 1823. godine, rodio se Šandor Petefi. Rođen je u Kiškerešu, mestu koje je u to vreme već bilo većinski slovačko, odnosno u kom je živelo mahom već pomađareno slovačko stanovništvo. Sam Petefi zaveden je u matrikulama kao Aleksandar Petrović, a njegovo poreklo nije sasvim utvrđeno. Iako je sasvim moguće da je imao dalje srpsko poreklo, njegov otac Stefan (Ištvan) je verovatno bio već Slovak u drugoj generaciji. Otac mu je bio mesar i krčmar u Kiškerešu. Marija Hruz, Petefijeva majka, bila je sluškinja i pralja pre udaje. Ona je bila slovačkog porekla i govorila je mađarski sa dosta prepoznatljivim, ali ipak primetnim akcentom. Dakle, najpravilnije bi verovatno bilo kazati da je Petefi bio slovačko-srpskog porekla, ali se sasvim osećao kao Mađar, a ime Petefi uzeo je 1843. godine kao svoje umetničko.
Još kao gimnazijalac počeo je da piše i objavljuje poeziju, a po završenoj gimnaziji je krenuo na put, ne želeći da bude mesar, kao njegov otac. Lutao je, držao privatne časove i tako zarađivao da bi preživeo. U Šopronu je trebalo da nastavi školovanje u liceju ali se 1839. godine prijavio u austrijsku vojsku. NJegova jedinica prvo je bila u Gracu, a Petefijeva želja bila je da vidi i Italiju. No, ipak su se stacionirali u Hrvatskoj, što je mladog Šandora jako razočaralo, a i zdravlje mu se naglo pogoršalo. Razboleo se u Karlovcu od tifusa, zatim je još jednom lečen u Zagrebu, pa je otpušten iz vojne službe nakon neuspešnog lečenja. Iako bolestan i dalje, i vrlo slab, oprobao se kao glumac u Debrecinu krajem 1843. godine.
Krenuo je zatim ka Egeru, gde je dobio priznanje za svoje pesme. Rado su ga slušali đaci jegarske seminarije (sjemeništa) koje je predvodio kanonik Bela Tarkanji, i sam inače pesnik. Nakon ovoga Šandor Petefi stiže u Peštu gde konačno nalazi izdavača za svoje pesme, a dobija i posao urednika u jednim novinama. Prvi put nakon više godina lutanja Šandor Petefi može da se vrati kući, gde se izmirio sa ocem Ištvanom, a u znak sećanja na taj period piše neke svoje najpoznatije pesme. Konačno, kao samostalan čovek koji se brine o sebi, ima redovno i stalno radno mesto i platu od 15 austrijskih forinti. To mu daje niz mogućnosti, od kojih je svakako najznačajnija ta da može da se kreće u otmenom društvu, da posećuje peštanske kafane i da počne da se kreće i da biva prepoznat u kružocima uglednih mađarskih književnika i pesnika. Konačno 1846. godine izdao je svoju prvu zbirku pesama, što mu je donelo toliko sanjanu slavu i prepoznatljivost u društvenim i intelektualnim krugovima. Upoznao se i susretao više puta sa Jakovom Ignjatovićem, ali nikako nisu mogli da ostvare neko bliskije prijateljstvo. Zanimljivo, Ignjatović je tokom revolucije 1848–1849. godine bio veoma blizak Mađarima i borio se za istu stvar kao i Petefi, ali nikad nisu postali prijatelji. Ignjatović nije mogao da prevede Petefija na srpski jezik, ali se divio Jovanu Jovanoviću Zmaju na njegovim prevodima Petefija.
U jesen 1846. godine upoznaje se sa Julijom Sendrei, koja je bila ćerka bogatog službenika, feudalca. On se dugo protivio braku ćerke sa pesnikom, jer je za nju želeo bolju, odnosno bogatiju priliku, kakvi su i bili običaji feudalnih i staleških društava toga vremena. No, posle više prosidbi i molbi (po nekima više od pet puta je molio Julijinog oca), 8. septembra 1847. godine konačno je popustio. Zaruke su obavljene i objavljene, a uskoro su se i venčali. Šandoru i Juliji se 15. decembra 1848. godine u vihoru revolucije rodio jedini sin Zoltan.
Ovo je bilo vreme nacionalnog buđenja i revolucionarnog vrenja u celoj Evropi. Mađari, nošeni nacionalnim, ali i liberalnim idejama, smatrali su da je kucnuo čas da se oslobode habzburškog tutorstva. Mađarska revolucionarna omladina na čelu sa Lajošem Košutom i Šandorom Petefijem istakla je svoje zahteve u dvanaest tačaka. Sam Petefi bio je i vatreni mađarski nacionalista, pobornik republike i pristalica revolucije, te nezavisne, ali liberalne republike u kojoj bi bila sloboda štampe, ravnopravnost građana, ali i povratak Erdelja u sastav Mađarske, te mađarski jezik kao službeni i jedini u celoj administraciji, školstvu, kulturi i drugde.
Prema mađarskoj tradiciji, koja velom romantizma prilično zaodenuje događaje iz revolucije 1848–1849. godine, koju smatra i borbom za slobodu, na dan izbijanja ustanka 15. marta 1848. godine Julija Sendreji okačila je Šandoru na odelo prvu mađarsku kokardu, simbol revolucije koji je sašila po uzoru na pariske narodne trobojke. Tog dana pesnik je napisao i svoje poznato delo Pesmu nacije, odnosno Nemzeti dal. NJu je na srpski jezik prepevao Jovan Jovanović Zmaj pod nazivom Ustaj rode, vreme zove. Nošen duhom mađarskog nacionalizma i romantizma Šandor Petefi se priključio revolucionarnim borbama. Mađarska revolucija je, međutim, intervencijom Rusije doživela neslavan kraj, a sa njom i mladi Petefi, čiji se život okončao u 26 godini života. Petefi je najverovatnije poginuo 1849. godine u bici kod Šegešvara, mada je verovatno ispravnije reći da mu se tu izgubio svaki trag. U Beogradu se u Vremenu 1940. godine pojavio članak u novinama koji je tvrdio da je zapravo umro mnogo kasnije u ruskom zarobljeništvu u Sibiru. Vreme navodi i nekog Šandorovog unuka koji tvrdi kako je Petefi bio mađarski major koji je kao zarobljenik bio teško bolestan u Sibiru, u jednom selu u blizini Cite. Tu se, navodno, izlečio i (ponovo) oženio kćerkom nekog bakalina, sa kojom je imao sina Viktora i kćerku po imenu Mavra. Ostareli pesnik je, po svedočenju njegovog samozvanog unuka, bio ozbiljan čovek, koji je hramao zbog povređene noge, a svi su ga zvali mađarski pesnik.
Ovaj podatak je teško proveriv, a u njegovu istinitost se dosta sumnja. No, činjenica je da je kao poeta i ličnost ostavio velikog traga. A mnogi verovatno i ne znaju za pesmu Šandora Petefija, koju su čuli toliko puta, a koju je prepevao Jovan Jovanović Zmaj, a koja glasi:
Nakraj šora čađava mehana,
Trska štrči, glava nečešljana,
Posrnula od teškoga pića
To je kuća seoskih golića
Opet neko kroz prozor se vajka:
’Bogom braćo, bolesna mi majka,
Pa vas moli da se utišate,
Stišajte se ako boga znate!’
Stade dreka niko s’ ne odziva,
zaćutala momčadija živa,
iskapiše, ne iskaše više,
razlaze se kući šapućući.
Ostavi komentar