Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Govoriti objektivno o žrtvama međuetničkih sukoba na teritoriji srednje i jugoistočne Evrope izuzetno je težak i nepopularan zadatak. Za ovakav cilj neophodna je tesna saradnja istoričara iz redova naroda koji su bili u sukobu, ali samo onih koji mogu da objektivnost i kritičku misao uzdignu na pijedestal iznad totalitarnih ideologija i nacionalnih mitova. Nažalost, i danas, na kraju prve četvrtine dvadeset i prvog veka, nije došlo do potpuno objektivene analize stradanja i žrtava u periodu revolucionarnog previranja 1848–1849. godine, odnosno Mađarske bune i Srpskog pokreta u Vojvodini. Uvažavajući činjenice o stradanju mađarskog naroda u svetlu srpske istoriografije retko dostupnih činjenica, poput proterivenja temerinskih Mađara tokom revolucije u Mali Iđoš, Čantavir i Bačku Topolu, gde su ostali tri godine, možemo reći da je ova tema kod nas tabu. Ovaj rad, kao korak ka uspostavljanju međunacionalnog istorijskog dijaloga, prezentovaće činjenice koje se odnose pre svega na stradanje Srba u Vojvodini, na kojima, na prvom mestu, treba da zahvalimo čuvenom Dušanu J. Popoviću, istoričaru, sociologu i faktografu.
Zbog granice sa mađarskom etničkom masom, položaj Srba u Vojvodini, naročito u Banatu, u toku događaja 1848–1849. godine, bio je znatno otežan i nepogodan. Položaj Srba bio je znatno opasan u mestima u kojima su Mađari bili u većini, u tim mestima prema nezaštićenim Srbima Mađari su se postavljali prema sopstvenom nahođenju bez nekih posebnih pravila i kazni. Srbi u Staroj Kanjiži bili su među prvim stradalim usled događaja 1848. godine, iako su i pre toga činili većinsko stanovništvo. Nakon što je vest o porazu Srba kod Sentomaša stigla u Kanjižu, Mađari su pozvali da se ubiju svi pripadnici srpskog stanovništva. Tom prilikom ubijen je jedan mladić, i za ovaj događaj postoji po verovanju priča da su deset do petnaest mladića stavila leš na kočiju i odneli ga ispred varoške kuće, usput su uzvikivali i javno izražavali svoje nezadovoljstvo prema Mađarima. Kasnije u Staroj Kanjiži, grupa od nekoliko Mađara tokom noći izvukla je iz kuće srpskog domaćina i ubila ga. Nakon ovog ubistva, grupa Mađara nastavila je da upada u srpske domove i usmrtili su sve do jednog domaćina koji se zatekao u svom domu. Veruje se da je vođa ova grupe bio gazda Kakaš, koji se smatrao za mirnog i poštenog čoveka, ali ga je mržnja i želja za osvetom, nakon nekoliko pića podstakla na ovakva dela. Ovakvi i slični slučajevi događali su se i u drugim mestima. Veoma loše prošli su i Srbi u Molu. Mađari u Molu ponudili su Srbima da se vrate, što su Srbi i prihvatili. Sa svojim starim sveštenikom Popovićem na čelu, u dogovoreno vreme, molski Srbi dočekali su Mađare, koji su u tom mestu bili u manjini. Odmah nakon što su počeli pregovori, pojavili su se Mađari iz obližnjih mesta, naoružani kosama i vilama. Tom prilikom ubijeno je mnoštvo Srba kao i sveštenik. Mađari su se na ovaj način osvetili Srbima za to što su pripadnici srpskog naroda napustili Mol i otišli kao ispomoć Srbima u Sentamošu. U to vreme popaljena je i Đala, a i u Krsturu su određeni Srbi ubijeni. Najviše su stradali Sentamoš i Novi Sad. Novak Golupski naveo je kada je Sentamoš pao, Mađari su se ,,siti naubijali Srba” pljačkali i palili mesta, a narod koji nije pobegao već se sakrio takođe je bio ubijen, dok su bolesni i mrtvaci spaljeni. Nakon pada Sentamoša ,,plamen” je zahvatio sva mesta u Bačkoj kao i mnoga mesta u Banatu. Okolno stanovništvo, najviše Slovaci, krenuli su tada u pljačkanje srpskih mesta. U padu Sentamoša, uništene su i materijalno propale čitave porodice, u nekim porodicama samo je po jedno dete ostalo. Spaljena je i crkva do temelja. Pri padu Sentomaša, zarobljeni Srbi poslati su u Suboticu, gde su većina poubijana dok je nekolicina oslobođena. U materijalnom pogledu, još više je stradao tada bogati i napredni Novi Sad. U mnogim ulicama nije se moglo videti ništa drugo osim porušenih zidova i izgorelih greda. Grad je izgledao kao ruševina. Od poznatih zgrada ostala je pošteđena stara gradska kuća. S obzirom da je Novi Sad izgoreo i da ga je srpsko stanovništvo napustilo, vojska iz Varadina i zaostalo stanovništvo opljačkalo je ono što je od požara ostalo. Imanja odbeglih Srba bila su prodavana od strane novog Magistrata. Stanovništvo Novog Sada nakon događaja 1848–1849. godine strahovito je opalo. Po popisu iz 1850. godine u Novom Sadu bilo je samo 7 182 stanovnika. Stanovništvo grada bilo je svedeno na trećinu ranijeg broja. Tek 1869. godine Novi Sad je dostigao nekadašnji broj stanovnika. Trebalo je punih dvadeset godina da se ponovo obnovi stanovništvo nakon bombardovanja. Tokom 1852–1853. godine podignute su nove kuće u centru grada, postepeno Novi Sad je dobijao svoj stari izgled. Nešto kasnije postao je i kulturni centar, ne samo Srba u Vojvodini, nego i ,,duhovna metropola srpskog naroda”. Po Miši Dimitrijeviću, Srbi u Šajkaškoj su u vreme ovih događaja znatno osiromašili. Do tada su Srbi bili imućni, posedovali su mnogo zemlje i stoke koje su prodavali za velike pare. Sve to otuđeno je od Srba većinom 1849. godine te je tako sve ukupno stanovništvo postalo siromašno. Mađari su takođe na ovim područjima spaljivali crkve i groblja. Zabeleženo je da su 1848. spaljene crkve u Starom Bečeju, Staroj Kanjiži, Bačkom Gradištu, Sentomašu i Turiji. U mestima gde crkve nisu do temelja izgorele, uništene su freske kao i sama unutrašnjost crkve. Po broju ljudskih žrtava najviše su stradali: Sentomaš sa oko 565, Stari Vrbas sa oko 286, Kikinda sa 200, Senta sa 155, i Bašaid sa oko 117 pripadnika srpskog naroda. Bez Sentomaša, pobijeno je oko 228 žena. Među žrtvama bilo je i dece, u Starom Sivcu jedno dete od šest meseci živo je ispečeno. U Vrbasu su 20. jula obešeni Petar Međanski, Petar Tešić, Arsa Badrljica, i još dva svešteniika. U Bačkoj sa Suboticom, obešeno je 57, a streljano 139 lica, dok je bez ikakvog sudskog postupka usmrćeno još oko 1 533 lica. U Torontalskoj županiji ubijeno je 791 lice, od toga je obešeno 27, streljano 139 lica, i raznim drugima načinima usmrćeno je još oko 550 lica. U sva tri okružja obešeno je oko 85, streljano oko 353, bez sudske presude pobijeno je oko 2 085 lica. Po narodnosti stradalo je oko 88% Srba, Slovaka oko 1%, Nemaca oko 2%, Mađara oko 4% i Rumuna oko 5%. Smatralo se da se srpski narod u ovom ratnom sukobu poneo sa čovečanstvom. Patrijarh Rajačić je u svojoj besedi kojom je otvorio Narodnu skupštinu od 27. septembra 1848. godine izneo da bez obzira kako se postupalo sa srpskim narodom u ovom periodu, sukobljena strana nema šta Srbima da zameri jer su u ovom ratnom periodu postupali, po njegovom mišljenju ispravno i čovečno. 1849. godine srpski narod u Vojvodini podneo je žalbu caru putem memoranduma. Smatra se da su Srbi u ovom ratu žrtvovali sve čak i ono što je jednom narodu najsvetije. Po rečima: ,,Hrišćanski varvari ubijali su i starce, žene i decu, kaljali su i obesvećivali crkve i oltare, vadili su i mrtvace iz grobova, kosti im bacali u bunare, a tela njihova, raskomadana, izlagali na hranu psima i pticama. Ilarion Zeremski zapisao je da se tih godina srpski narod napatio mnogo, da je stradao od vatre i mače, od pustošenja i pljački, da su ostali bez krova nad glavom, hleba i odeće. Prosjak u pravom smislu reči” izjavio je. Prema tabeli koju je sastavio Isidor Nikolić 1851. porušeno je: Begeč 486 kuća, Stari Bečej 1 781, Novi Vrbas 94, Stari Vrbas 102, Jarak 283, Stara Kanjiža 1 171, Stari Ker 7, Kisač 58, Kula 75, Kucura 47, Novi Sad 2 008, Pačir 221, Sentomaš 1 381, Novi Sivac 7, Stari Sivac 12, Stapar 12, Temerin 983, Topola 61, Torža 9, Turija 380, Stari Futog 163, Kikindski srez 1 016, Bečkerečki srez 112, Bašaid 439, Vranjevo 16, Kikinda 972, Melenci 2 i Taraš oko 138 kuća. Godine 1850. na Bačko-torontalskom području od 17 779 porušenih kuća sasvim je sazidano 3 531, polupodignuto 2 656, a neobnovljenih kuća ostalo je oko 11 592. Krajem 1851. godine potpuno je obnovljeno 4 937 a neobnovljenih je ostalo oko 6 675 kuća. Isidor Nikolić, u svojstvu komesara, naredio je odmah nakon ratnih događaja da se nabavi potreban materijal za obnovu starih i gradnju novih kuća u Bačkoj i Torontalu. Drvo za ovako veliki poduhvat nabavljano je i sečeno u Erdelju i Marmarošu, s proleća se prenosilo Tisom i Morišem. Ujedno je naredi da se velike količine snopova trske poseče i podeli narodu stradalom u ratnim događajima. Pored gubitaka domova, kao što smo već spomenuli, srpski narod ostao je takođe i bez materijalnih sredstava, kao i bez ličnih stvari i pokretnih blaga, kao i bez stoke od koje su živeli. Prodavali su svoje njive i preostalu imovinu, koja je preživela rat, kako bi preživeli. Najgore po srpski narod u tom momentu bilo je to što više nisu imali zemlju, niti potreban alat za rad kako bi stvorili neophodno za sebe i svoju porodicu. Isidor Nikolić (1805–1862) potiče iz stare plemićke srbobranske porodice, rođen je 1805. godine od oca Sime i majke Ane Nikolić. Predikat Srbogradski porodica nosi od dobijanja plemstva, po Srbobranu koji se tada zvao Srbograd. Nakon završene gimnazije u Sentomašu, nastavio je studije filozofije i prava u Segedinu, Pečuju i Pešti. Kao advokat stupio je u službu u županiji u Somboru. Godine 1835. on je advokat mađarskog prava, beležnik Bačkog komuniteta i član Sremskog sudskog veća. Za sekretara namesničkog veća u Budimu postavljen je 1843. godine. Bio je poslanik na crkveno-narodnim saborima u Karlovcima 1837. i 1842. godine, a 1843. godine prihvatio je dužnost sekretara Ugarskog namesničkog veća. Kao carsko-kraljevski poverenik imenovan je 1849. godine za vrhovnog župana u Bačkoj i Torontalskoj županiji i Vršačkom okrugu. Preselio se tada u Sombor gde će obavljati svoj posao. Na toj funkciji je ostao sve do 1852; a potom, po ukidanju velikog županstva, postavljen je za guberijalnog savetnika (1852–1853). Penzionisan je kao vrhovni komesar bačkog, vršačkog i torontalskog područja. NJegove velike zasluge za srpski narod pale su u zaborav, zbog neprihvatanja od strane Miletića i omladine. Po njima je on bio austrofil i konzervativac. Kompromitovao se 1852. godine kao autor ode austrijskom caru Francu Josifu. Bio je počasni član Matice srpske od 1847. godine, kada je uplatio propisan prilog. Objavio je tim povodom prigodni članak decembra 1847. godine, pod naslovom „Mila Matice serbska“, u Srpskom narodnom listu u Pešti. U braku sa Anom imao je dva sina: Vladislava i Isidora. Umro je na Sretenje 1862. godine u Somboru, gde je do tada živeo. Nikolić se na položaju velikog župana našao u teško i smutno vreme. U tadašnjem postrevolucionarnom austrijskom carstvu, otpočinjanjem Bahovog apsolutizma, počela se sprovoditi politika brutalnog suzbijanja srpskog narodnog duha i nasilnog uvođenja nemačkog jezika. Slična sudbina je zadesila i druge narode. Odmah po svom nameštenju, Srbogradski se suočio sa mnogobrojnim akutnim problemima, čije se rešavanje nije moglo odlagati. Kao posledica ratnih dejstava i sloma Revolucije u narodu je zavladala velika nemaština i glad; situaciju je dodatno pogoršalo širenje marvene kuge, kao i dodatni nameti za izdržavanje carsko-kraljevske vojske. Stanovništvo je masovno umiralo. Sagledavajući težinu i razmere situacije, u kojoj se srpski živalj našao, Nikolić je bez saglasnosti i konsultovanja Vlade i Cara, o državnom trošku, nabavio i dostavio narodu velike količine hrane i žita. Time je sprečio katastofu. Izdejstvovao je obnavljanje skoro 18 000 porušenih kuća i nekoliko crkava, od kojih je jedna u njegovom rodnom Srbobranu. Pored nje, među obnovljenim crkvama, dostojne pomena su crkva u Čurugu i Bečeju. Bio je naočit čovek, visok i krupan Bačvanin, patriota, čovekoljubiv i pravedan. Svoje Srbobrance je zbog njihovog junaštva izuzetno uvažavao i voleo. Za vreme Mađarske bune (1848—1849), posle pada Srbobrana (Sentomaša) pravoslavni hram Svetog Bogojavljenja Gospodnjeg u Srbobranu bio je do temelja porušen i spaljen a tadašnje groblje preorano. Dok su se zgarišta spaljenih kuća još dimila, Isidor je kao carski izaslanik stigao u Srbobran. Srbobranci su ga dočekali sa oduševljenjem i nadom. O ovome svedoči potresan govor koji je pri dočeku održao izvesni Manojlović. Tekst ovoga govora, koji je inače napisan na slavjenoserpskom jeziku, čuva se u istorijskom arhivu Crkvene Opštine u Srbobranu. Isidor je na ruševinama hrama održao potresan govor i obećao da će se založiti i izdejstvovati kod austrijskog cara Franje Josifa Prvog, koji mu je inače, navodno, bio je lični prijatelj, da se u hram ponovo izgradi, još veći i lepši. Ovo obećanje je, kao što je spomenuto i održao. Pored saglasnosti i novčane pomoći koju je izmolio od cara i sam je bio veliki ktitor i dobrotvor hrama, o čemu svedoči grb porodice Nikolić, naslikan u četiri ugla oltarske apside tada novoizgrađenog hrama; koji i dan danas tamo stoje. Među velikim protivnicima sa kojima je uspešno uspevao da izađe na kraj u očuvanju srpskih interesa, bio je kraljevski vojni komesar Karl Latinović, pomađareni Bunjevac, bivši podžupan Bačke, vatreni pristalica mađarskih revolucionarnih ideja i Košutove šovinističke politike. On je bio veoma aktivan i nimalo bezopasan u svom podrivačkom i antisrpskom delanju; stoga je Nikolić blagovremeno reagovao, blokirajući njihove akcije, razrešivši Latinovića dužnosti kraljevskog komesara i proteravši ga iz Sombora. Time je umanjio njegov štetan uticaj na više slojeve mađarskog i bunjevačkog građanstva i onemogućio njegovo dalje delovanje protiv srpskih interesa.
U Kuli je Isidor Nikolić oformio sud koji je odmah počeo sa radom, te su neki Srbi uspeli da vrate neke određene stvari koje su izgubili. Kada su se izbeglice vratile na zgarišta svojih domova, ljudi su gradili od preostale građe i obraćali se za pomoć gde god su mogli. U vrlo oštroj zimi koja je ubrzo došla, mnogo ljudi umrlo je od gladi. Nikolića su zamolili da im što pre obezbedi hranu s obzirom na broj umrlih od gladi. Stanovništvo je u svojoj nemoći počelo javno da preti da će pljačkati i otimati kako bi spasili svoju porodicu. Praviteljstvo je naredilo da se pšenica i kukuruz razdeli pravedno stanovništvu. Zauzimanjem Nikolića prikupljeno je tada u Somboru znatna količina hrane i odmah je bila poslata u Sentamoš. Nešto kasnije uspeo je da omogući da se i stanovništvu u Bačkoj i Banatu omogući znatna količina hrane iz državnih magacina. Vojvodstvo je apelovalo na imućne da prilozima u novcu pomognu kako bi se osnovne ljudske potrebe mogle obezbediti porodicama koji ništa nisu uspeli da spasu od ratu, a sa sobom imaju porodice i decu. Novčanih priloga bilo je malo. Inicijativom novosadskog sveštenstva, 7. oktobra, Novosađani su se skupili u Almaškoj crkvi na javni zbor na kojem su rešili da se molbom obrate caru za preko potrebnu pomoć srpskom narodu. Prema proceni Novosađana, šteta koja im je naneta 1848–1849. godine iznosila je oko četiri miliona forinti. Srbi u severnoj Bačkoj imali su znatno manje gubitaka života u ovom periodu, ali su zato mnogo više nastradali u drugim delovanjima Mađara. Ovo je razlog za opadanje srpskog stanovništva na predelu severne Bačke. Ilarion Zeremski, koji je pregledao statistički materijal koji se nalazi u Nacionalnom muzeju u Budimpešti, a koji se odnosi na period 1848–1849. godine, tvrdi da je u skoro svim mestima kroz desetak godina, pomor bio konstantno veći od broja porođaja. Tek poslednjih godine se ovo situacija promenila, i broj porođaja je porastao.
Nakon pada Sentomaša i usled napredovanja generala Percela u Banatu, veliki deo srpskog stanovništva iz Bačke i Banata prebegao je pre svega u Srem, a nešto kasnije iz Srema u Srbiju. Samo iz Srema izbeglo je između trideset i četrdeset hiljada ljudi, i sam Zemun skoro da je bio opustošen. Naš narod, može se reći i otmen i prost, išao je u Austriju radi borbe sa Mađarima, nakon što su Mađari spalili Novi Sad i pritisnuli i ubijali i pljačkali Srbe, tada su čitave porodice Srba sa tih predela odbegle u Beograd i u gradove pored Save i Dunava. Ovo je dovelo do takoreći upoznavanja Srba sa jedne i druge strane reka. Početkom decembra 1848. godine, pod predsedništvom kneza Aleksandra, odlučeno je da se vojvođanskim Srbima izda na ime pomoć iz državne kase koja je iznosila dvadeset hiljada dukata. Srbima iz Vojvodine, od strane kneževske vlasti, upućivala se sva moguća pomoć. Sam knez dao je svoj lični doprinos pomoći u iznosu od dvanaest hiljada forinti. Svi izbegli Srbi u Beogradu su bili prihvaćeni bez rezervi. Osnovao se odbor koji se bavio prikupljanjem pomoći i priloga za izbeglice, i na ovaj poziv i molbu odazvali su se mnogi. Prikupljena pomoć delila se u beogradskoj Čitaonici i na zbegovima. Kao jedna od vrsta pomoći, vlast je odlučila da izbeglicama omogući da se zaposle i na taj način obezbede za sebe i svoju porodicu normalan i stabilan život. Otvorili su nekoliko radnih pozicija koje su bile namenjene za izbegla lica. Među izbeglicama našlo se mnoštvo sveštenih lica, kojima je vlast najviše želela da pomogne.
Mihajlo Polit Desančić zabeležio je u svojim ,,Uspomenama” kako oni koji su živeli tih godina, odnosno u tom periodu, nikada neće moći da zaborave šta su preživeli. Takođe je naveo da su Srbi iz tog perioda, iako su imali masovne i velike lične gubitke, najviše plakali za Vojvodinom, i da su smatrali da za cilj srpskog naroda moraju postojati žrtve iako su one za pojedinca velike i razarajuće. Srpski narod ohrabrivao je svoje sunarodnike, u cilju da gubitak prihvate lakše i da i njihovo mišljenje bude bazirano da je za veliku Vojvodinu, koja je tolika želja srpskog narod tog perioda bila, jedino opravdano da se žrtve podnesu i da dolaze bolja vremena za Srbe. Zanimljiva anegdota o tome kako su Srbi prihvatali lične gubitke u ovom periodu, uključuje odgovor Više Baćinog kada ga je Isidor Bajić zatekao u iznošenoj i iscepanoj nošnji i upitao ,,Gde ti je ona lepa nošnja?”, a Viša mu odgovara: ,, E moj gospodine, ne mogu imati i Vojvodinu i nošnju”.
Prema svim događajima, možemo zaključiti da su Srbi u periodu od 1848. do 1849. godine pretrpeli velike gubitke, ali da su i kao narod uprkos tome ostali složni i dosledni svojim željama i ciljevima za srpski narod i njegovu dobrobit.
Ostavi komentar