Autor: Miroslav M Jovičin, istoričar
Znatan broj helenizovanih Cincara i nešto manje pravih Grka bio je doseljeno u gradove Južne Ugarske u doba dok su njima još uvek vladali Turci. Naseljavajući ove krajeve, Jelini su zatekli brojna srpska naselja, pa im je kao pravoslavnima verska homogenost, u njima svakako, godila. Masovni talas srpskih izbeglica, koje su pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem 1690. godine, prešli na teritoriju Austrije, našao je u Grcima i Cincarima istovremeno pomoć i konkurenciju u procesu formiranja srpske čaršije. Iz redova helenizovanih Cincara, Srbi su dobili svog vojnog vođu u liku Jovana Manastirlije.[1] NJegova porodica je među prvim došljacima posedovala ugarsko plemstvo, što znači da su se Manastirlije još sredinom sedamnaestog veka priključile ugarskoj društvenoj eliti. Istovremeno, činjenica da je Manastirlija postavljen za srpskog podvojvodu svedoči o ranoj političkoj simbiozi Cincara, Grka i Srba.
Počeci trgovine između Austrije i Turske datiraju od XVI veka, kada se prvi Raci trgovci sreću na bečkim sajmovima kao izvoznici različite robe iz Turske. Pod nazivom Raci (Raitzen, Ratzen, Rascier), savremeni izvori su podrazumevali ne samo trgovce Srbe (koji su u okvirima ove kategorije bili u manjini), već i grčke, cincarske, makedonske i jermenske trgovce, sve otomanske hrišćanske podanike. U masi turskih trgovaca bilo je i nešto muhamedanaca, ali su oni uglavnom izbegavali ove krajeve kako ne bi morali poštovati hrišćansku državu i njene zakone i zakonike, sa krstom i raspećem na koricama. Muhamedanski trgovci iz Turske bili su orijentisani na nešto udaljenije islamske zemlje na Levantu, u Zakavkazju i u Severnoj Africi; jedino su se Bošnjaci-muslimani okušali u poslovanju sa susedima preko Save i Une, ali njih je vrlo brzo potisnula hrišćanska konkurencija. Tokom XVIII veka za sve hrišćanske trgovce iz Otomanskog carstva postaće uobičajeni naziv Grci, grčki trgovci (Graeci, Graeci quaestores, na latinskom, ili Grieshische Handelsleute, Griechen, na nemačkom jeziku).
Prvi primeri stalnog naseljavanja Cincara, Grka i drugih hrišćanskih trgovaca iz Turske u Habzburšku monarhiju, prvenstveno u Ugarsku, počinje još u XVII veku, da bi njihovi sledbenici u većem broju počeli da stižu odmah posle Karlovačkog mira.[2] Ipak, prvi Grci koji su u ranom Srednjem veku stigli u Panoniju bili su monasi, sledbenici Ćirila i Metodija. Ovi kaluđeri-misionari su u drugoj polovini IX veka, prateći reku Tisu, stigli u prostranstvo između Karpata, Moriša, Pokrišja u današnjem Banatu, nekoliko decenija pre dolaska Mađara, da bi tamošnjim Slovenima propovedali hrišćanstvo. Među velikom masom panonskih Slovena bio je priličan broj Srba, organizovanih u plemenske saveze. Već u prvoj polovini X veka na severozapadu Banata postojala je velika koncentracija hristijanizovanih Srba, koji su podigli manastir Morisena, u kome su se u grčkom obredu i na svom jeziku molili Bogu. Tada je još uvek formalno vladalo jedinstvo hrišćanske crkve, ali su se dva centra, Konstantinopolj i Rim, uveliko borili za dominaciju svoje dogme, rituala i jezika. Kada je mlađani Vajk, sa svojom celokupnom ugarskom aristokratijom primio hrišćanstvo iz Rima i postao prvi mađarski kršteni kralj pod imenom Stefan (Ištvan), u verskom pogledu potpao je pod nadleštvo pape. Već prvih godina njegove vlasti dolazi do progona grčkog sveštenstva i srpskih vernika grčkog obreda sa teritorija pod mađarskom vlašću. Po papinom nalogu kralj Stefan je proterao grčke monahe, a manastir su preuzeli latinski misionari. Tako se završilo prvo naseljavanje Grka sveštenika na prostorima Ugarske.[3]
Naseljavanje i trgovina Jelina u Habzburškoj monarhiji
Prošlo je dosta vremena dok u Panoniju nisu počeli da pristižu Jelini trgovci. Prvi sporadični slučajevi dolaska grčkih trgovaca u Ugarsku zabeleženi su još u doba turske vladavine. Tokom prve polovine osamnaestog veka u Habzburšku monarhiju je iz Turske, pojedinačno ili u manjim, porodičnim grupama, pristizalo manje Grka i više Kucovlaha (Cincara). Monarhija je osetila korist od prisustva i rada grčkih trgovaca, pa im je kao stranim podanicima nudila posebne trgovačke pogodnosti koje nisu uživali domaći trgovci. Povlastice su se sastojale od slobodnog izbora mesta za život i rad, slobodnog odabira delatnosti, u neograničenoj trgovini sa Turskom, ili u neometanoj zanatskoj proizvodnji. Nove olakšice donosile su oslobađanje od poreza prvih nekoliko godina poslovanja, (u današnjoj terminologiji grejs periodi i do 5 godina), posle toga smanjenje poreza i carina u odnosu na konkurenciju, Dubrovčane, mletačke i domaće trgovce.
Uživajući svoje povlastice, hrišćanski trgovci iz Turske držali su se uz istoverne Srbe, ali su se naseljavali i samostalno. Zaposedali su trgovačke čaršije gradova uz Dunav, kao što su Zemun, Pančevo, Novi Sad, Vukovar, Pešta. Naseljavali su se i uz Tisu (Tokaj i mnoga manja mesta), između Tise i Dunava (Solnok, Jegra), a od sredine osamnaestog veka bio ih je pun Banat, Pančevo, Temišvar i Arad. Iz gradova su prelazili u trgovišta, manje varoši i seoske sredine.
Nisu svi Jelini bili trgovci istog ranga: Grci su prvobitno bili isključivi trgovci ili šekulanti novcem: trgovali su na veliko, na malo i bavili se raznim novčanim transakcijama.[4] Cincari su uglavnom torbarili od mesta do mesta, da bi vremenom i oni podigli svoju trgovinu na viši nivo. Austrijske vlasti su često imale grdne muke sa ovim putujućim trgovcima, koji se nisu prijavljivali mesnim vlastima, što im je bila obaveza radi evidencije i plaćanja poreskih obaveza. Iako povlašćeni, na sve načine su izbegavali da plaćaju obavezne takse i poreze.
Tokom stoleća ima više primera grupnih prelazaka Jelina pod okrilje Austrije. Ta preseljavanja uglavnom su se događala oko ratnih sukoba između Austrije i Turske, kada se Austrija trudila da na svaki način oslabi protivnika, prvenstveno demografski i ekonomski, tako što bi mu preotela merkantilno najaktivniji i verovatno najpokretljiviji deo stanovništva. To, međutim, nije bilo ni lako ni jednostavno: za svako veće pomeranje ljudi trebalo je izvršiti uspešnu agitaciju među stanovništvom, izbeći pozornost lokalnih turskih vlasti, pripremiti masovan i bezbedan prelaz preko nemirne i opasne granice na dvema velikim rekama. Na kraju, trebalo je organizovano prihvatiti pridošlice, obezbediti im kakve-takve uslove za porodičan život i konačno, uključiti ih u aktivan život Monarhije. Sredinom XVIII veka, jedna ličnost je posebno aktivna u organizaciji više kolektivnih prelaza Cincara iz Turske u Banat, a to je Grk Georgije Tiganiti.
Georgije Tiganiti, ili Tiganić, kako ga u nekoliko navrata naziva D. J. Popović, bio je sin uglednog Panajota Tiganitija, vicekonzula Mletačke republike u Skoplju. U zasluge Panajota uzima se odluka od 25. februara 1748. godine, kojom je Venecija stavila pod svoju zaštitu sve podanike Habzburške monarhije koji se zateknu u oblasti Skoplja (a Scopuli). Georgije se na ovu očevu zaslugu pozivao kada je 1758. i 1767. godine od carice molio plemstvo. Istovremeno je isticao svoje zasluge za organizovanje obaveštajne mreže u Turskoj, koje je obavljao po nalozima zemaljske administracije i vojne komande u Temišvaru. Izlagao se opasnostima kada je preveo u Banat preko 170 hrišćanskih porodica, skoro isključivo cincarskih. Za navedene zasluge Tiganiti dobio je niže činovnički položaj u Valkanju, da bi posle smrti grčkog sudije mešovite temišvarske kompanije Marka Nike došao na njegovo mesto. Dok je živeo u Temišvaru, sa dvojicom Srba je organizovao administraciju u Velikokikindskom distriktu, ali nije odoleo iskušenju, upustio se u proneveru i zbog toga bio uhapšen. Ova nesmotrenost koštala ga je karijere, iako se za njega u Beču zalagao i sam mitropolit Vikentije Jovanović. Georgije Tiganiti je bio oženjen Novosađankom Anom Jovanović, sa kojom je živeo u Kikindi, najverovatnije do 1802. godine.
Koliko su svojom trgovinom Grci i Cincari bili potrebni Austriji u oslobođenim krajevima, pokazuje primer Petrovaradina. Odmah po oslobođenju ovog vojničkog komuniteta od Turaka, porodice braće Georgija i Konstantina Dimoboli, Grka, ili verovatnije Cincara, imali su pravo na boravak i trgovinu u naselju ispod gradilišta tvrđave. Braća Dimoboli su slobodu trgovine u Petrovaradinu dobili 1735. godine lično od predsednika Dvorskog ratnog saveta, princa Evgenija Savojskog. Posle braće Dimoboli sa svojim dućanom na gradilištu tvrđave pojavljuju se 1746. godine Grko-Cincari, ortaci Pajko i Janja. NJih dvojica su bili redovni priložnici novosadskih pravoslavnih crkava. Prisustvo pravoslavnih trgovaca u podgrađu, civilnom delu naselja katoličkog vojnog komuniteta, Petrovaradin ne bi bilo čudno da prema njegovom statutu, donetog s kraja XVII veka, pravoslavnima, protestantima, Jevrejima i muslimanima nije bilo dozvoljeno u Petrovaradinu ni da zanoće, a kamoli da se tamo nasele i posluju.[5]
Istovremeno dok je primala turske trgovce koji su je snabdevali orijentalnom robom, Austrija je nastojala da preko svojih trgovaca plasira robu svojih manufaktura i poljoprivredne proizvode na tursko tržište. Bečki dvor je Požarevačkim mirom 1718. godine uspeo da ubedi Portu na uvođenje niske carinske stope od 3℅ u međusobnom trgovinskom prometu, sa ciljem da se svojom razvijenijom privredom probije na otomansko tržište i tamo porazi evropsku konkurenciju. Ispostaviće se da je niska carinska stopa više koristila turskim nego austrijskim trgovcima, pa je doprinela njihovoj ekspanziji u Habzburšku monarhiju.
Prisustvo prekomernog broja grčkih, cincarskih i jermenskih trgovaca imaće loše posledice po ekonomiju carstva, i sa tim problemom u koštac će se sa različitim uspehom hvatati tri austrijska cara. Privredna politika Austrije u terezijansko doba (1740–1780) težila je da uvuče Ugarsku u svoju trgovinsku sferu i u svojoj južnoj orijentaciji nije mogla da zaobiđe ni Tursku. U duhu merkantilističke privredne politike kojom se sredinom XVIII veka bečki dvor počeo rukovoditi, 1760. godine formirana je prva austrijska Orijentalna trgovačka kompanija u Turskoj, sa faktorijom (filijalom) u Carigradu i predstavničkom agencijom u Beogradu. Austrija je u svojim novim strateškim kalkulacijama videla Tursku kao izvor raznih sirovina za svoju manufakturu i zanate, ali i kao veliko, skoro nezaštićeno tržište. Pored ekonomskih, austrijska južna orijentacija je imala i jake političke motive: Beč je držao da će se Turska teže odlučiti za savez sa Pruskom, velikim austrijskim takmacem u dominaciji nad nemačkim pokrajinama, ukoliko je ekonomski veže za sebe.
I pored povlastica za trgovinu sa Turskom koje su samostalni austrijski trgovci imali, velika većina njih nije imala ni sluha, ni interesa da slede državnu merkantilnu politiku. Gotovo listom okrenuli su se unutrašnjoj trgovini sitničarskog tipa. Za veće poslovne poduhvate u Turskoj je pored ambicija i interesa trebalo imati hrabrosti i upustiti se u nesigurnu i neizvesnu trgovinu. Kao što su muslimanski trgovci zazirali od hrišćanskih tržišta, tako su i austrijski trgovci izbegavali turske gradove i bazare, na kojima bi i pored formalne zaštite turskih vlasti, koju bi uživali na osnovu međudržavnih sporazuma, kao hrišćani bili gledani sa omrazom, prepušteni sami sebi i ćudima lokalnih moćnika.
U tom tuđem i neprijateljskom svetu, austrijski trgovci naviknuti na utvrđena pravila, podlegali bi plaćanju raznih pisanih i još više nepisanih dažbina, kao i proizvoljnim povećanjima sultanovih i lokalnih taksi, carina, ali i davanju bakšiša raznim moćnicima. U trgovinskim sporovima na otomanskoj teritoriji slučajeve u vrednosti do 3. 000 aspri rešavale su lokalne kadije koje su bile pristrasne i sklone korupciji. Još veći problemi za hrišćanske trgovce nastali bi na višim sudskim instancama, jer prema šerijatskom pravu, hrišćani nisu mogli da svedoče pred turskim sudovima, a sudske predstavke su morale da budu pisane arapskim pismom na turskim jezikom. Angažovanje turskih pravnika u takvim sporovima bilo je neprihvatljivo zbog jezičke barijere, izuzetno visokih troškova i raznoraznih pratećih poniženja. Zbog ovakvih i sličnih teškoća austrijski trgovci i njihova trgovačka udruženja nisu ni pomišljala da se ozbiljnije angažuju u Turskoj.[6]
Iako je Orijentalna trgovačka kompanija raspolagala velikim kapitalom i dobrom pratećom infrastrukturom, slabo je poslovala zbog birokratske inertnosti, prioriteta ličnih interesa službenika i nepotizma, pa sputana slabostima nije uspela da potisne već postojeću gustu mrežu domaćih trgovaca u Otomanskom carstvu. Zahvaljujući nezainteresovanosti austrijskog trgovačkog sloja za prostore susedne otomanske države, na tržištima Ugarske i delom naslednih zemalja stvorio se vakuum u koji su masovno nagrnuli hrišćanski trgovci iz Turske. Od vremena oslobađanja Ugarske pa do Požarevačkog mira, Grci, Cincari i Jermeni su u priličnoj meri zavladali tržištem Austrije.
Mada su se hrišćanski trgovci iz Turske u Austriji i Ugarskoj sami snalazili i bez formalne pomoći otomanske države, pokazali su visok stepen samoorganizovanosti, solidarnog osećaja i veliku spretnost u radu. U njihovim rukama bila je gotovo sva trgovina između Male Azije i srednje Evrope. Preko svojih malih, uglavnom porodičnih kompanija, povezali su Smirnu, Carigrad, Atinu, Solun, Beograd sa Trstom, Bečom, Peštom, Požunom, Zemunom i Novim Sadom. Brojni, interesno i rodbinski povezani, turski hrišćani koristili su porodične i zemljačke veze, iskustva i trgovačku infrastrukturu, stečene u prošlim vremenima. Suprotno željama austrijske carice i njenih stratega, Grci i Cincari postaju nadmoćan ekonomski faktor na teritorijalnom pojasu širokom onoliko koliko je bila široka Ugarska i dubokom sve do Beča. Lošim planiranjem i vođenjem svoje merkantilističke politike, Austrija ne samo da nije uspela da zagospodari turskim tržištem, već je tuđim podanicima prepustila dobar deo svoga trgovinskog prostora, samim time i profita.
Prva istorijska konfrontacija između tada mlade carice i turskih trgovaca bio je krajnje neprijatan po ove druge. Naime, Jelini su koristili dobijene povlastice i vešto vrdali ograničavajućim propisima, bogateći se bez ograničenja. Da bi ih stavila pod svoju kontrolu i izvukla što veću korist za državu, Marija Terezija je već druge godine svoga carevanja zabranila Grcima, Jevrejima i Jermenima da u monarhiji trguju vinom, jednim od najzastupljenijih artikala orijentalnih trgovaca. Austrijske pogranične vlasti i carinski službenici revnosno su oduzimali velike količine vina koje bi hrišćanski trgovci krijumčarili iz vinorodnih pokrajina Balkanskog poluostrva. Ova mera je naišla na neočekivano snažan otpor, ne samo turskih trgovaca, već i kod domaćeg mađarskog stanovništva i županijskih vlasti u nekim krajevima Ugarske. Kako tvrdi mađarski istoričar Joža Hevizi, županijski dostojanstvenici su u ovoj trgovini imali značajne zarade, pa su 1745. godine energično stali u zaštitu grčkih trgovaca vinom. Toliko su odlučno istupili da su na carske finanse i policiju i oružje potegli.[7] Detalje ove pobune, njen konačni ishod i sudbinu mađarskih Rebela Hevizi ne navodi.
Visinu robne razmene između Austrije i turskih trgovaca, ponajviše Grka i Cincara, ali i Srba i Jermena, nije lako utvrditi. Na osnovu dostupnih izvora dobijeni su neki podaci: kada se odbiju pretpostavljeni tranzitni troškovi, vrednost uvoza iz Turske u Austriju tokom periodu između 1747. i 1771. godine procenjuje na oko 3.000.000 forinti prosečno za svaku godinu.[8] I pored prilično uspešne caričine ograničavajuće mere, veliki deo ovog novca je kao zarada i dalje ostajao u grčkim i cincarskim džepovima, dok je država zbog obaveze poštovanja ranije datih povlastica ostajala kratkih rukava. Finansijski savetnici carice su izračunali da je dominacijom slabo kontrolisane grčke trgovine, carska kasa samo 1774. godine izgubila oko 2 miliona forinti. Bio je to povod da carica posegne za novim porezima i dodatno optereti turske trgovce. Štaviše, rešila je da ih stavi pred težak izbor: da plaćaju novi porez kao stranci, ili da uzmu njeno podanstvo i da se kao austrijski trgovci skrase u gradovima i trgovištima monarhije. Tako su turski trgovci gubili ranije dobijene povlastice i ulazili u poreski sistem carstva kao svi drugi podanici. Ova mera je naišla na negodovanje udruženja austrijskih trgovaca jer su njihovi prvaci predviđali da na domaćem tržištu nemaju nikakvih izgleda u konkurenciji sa Grcima.[9]
Potrebe države su nadvladale interese trgovačkih udruženja, pa se krenulo u eliminaciju negativnih ekonomskih efekata loših merkantilističkih poteza. Marija Terezija je ostala pri svojoj odluci: nizom zakonskih mera primorala je hrišćanske trgovce iz Turske da uzmu austrijsko podanstvo, da novoj otadžbini plaćaju poreze i time postanu deo privrednog sistema monarhije. To je značilo da su austrijski Grci i Cincari morali da zaborave svoju postojbinu i rodbinu, kojoj će prestati da legalno šalju obilnu novčanu pomoć i da tako u Turskoj akumuliraju kapital. Mnogi Jelini su u predviđenom roku lojalno prihvatili carske mere, dok je dobar deo njih tražio načine da izvrda obaveze. Proći će dobrih četvrt veka dok se žilavi južnjaci ne povinuju administrativnim merama države i ne stave potpuno u funkciju habzburške ekonomije.
Marija Terezija i njeni naslednici na tronu organizovali su grčke i cincarske trgovce i stavili ih u fiskalni sistem države, ali su bili duboko svesni njihovog presudnog značaja u formiranju trgovačke čaršije na svome jugu. Kada je trgovina između Otomanskog i Austrijskog carstva počela da cveta u mirnodopskim fazama tokom XVIII veka, u pogranične gradove slivalo se more orijentalne robe. Ogromni karavani sačinjeni od više stotina kola, konja, magaraca i mazgi natovarenih pamukom, svilom, vunom, pirinčem, duvanom, makom, uljem i drugom traženom robom sa juga i istoka, stizali su i bivali istovarivani na pristaništa Pančeva i Zemuna. Tu se roba pregledala i carinila, a odatle rečnim ili drumskim putevima prevozila u unutrašnjost, do Beča i drugih evropskih gradova. U Tursku se iz Austrije uvozilo mnogo manje robe i to prevashodno proizvodi od stakla, porculana, oružje, nakit, satovi, manufakturni proizvodi i druga evropska roba. Pored Zemuna i Pančeva, pravi procvat doživeo je i Novi Sad kao prva tranzitna stanica na putu ka Beču i Pešti.
Grčki i cincarski trgovci su znali da na razne načine zarade novac. Pristupali su svakom trgovačkom poslu sa jednakim žarom: zakupljivali su i iznajmljivali sve što se moglo, preprodavali, izvozili, uvozili, radili su sve što je donosilo bilo kakvu zaradu. U Austriju su uvozili makedonski pamuk koji je zauzimao najveći deo uvezene robe; za njim slede vuna, stoka, koža, med, svila, vosak, maslinovo ulje, južno voće, sušena riba, duvan, pirinač, vino (do zabrane), razna ruska krzna, kafa, šećer, začine iz Indije i Cejlona i mnoge druge orijentalne proizvode koji su spadali u asortiman klasifikovan kao turska roba. Iz Austrije su izvozili žitarice, zanatske proizvode, najviše lanena i kudeljna platna, metalnu galanteriju, emajlirano posuđe i još neke manufakturne proizvode. U Erdelju bi početkom leta kaparisali svu, još sirovu i nedovršenu platnenu robu, (čuveno erdeljsko platno) da bi je krajem leta prodavali po ostaloj Ugarskoj, Dunavskim kneževinama i Turskoj po dvostruko višoj ceni od nabavne.
Kada im je bilo uskraćeno da uvoze vino sa Juga, grčki i cincarski trgovci su u severnoj Ugarskoj bili glavni nakupci i izvoznici domaćih vina. Držali su veliki deo trgovine turskom i austrijskom robom do Koruške i Štajerske, odakle su krijumčarili puške i drugo moderno evropsko oružje za razne plemenske i pobunjeničke grupacije u Turskoj. U varaždinskom generalatu menjali su tursku robu za hranu, a vosak iz Bačke za požeški duvan. Iz Slavonije su od 1770. godine izvozili žito i stoku za Italiju: žito je šlepovima vučeno Savom do Siska, odatle je plovilo Kupom do Karlovca, da bi dalje do jadranskih luka bilo transportovano kopnenim putem. Iz Fiume (Rijeke), ili Bakra, žito bi se transportovalo preko mora u Veneciju, Ankonu ili Napulj. Istim putem išla je i nešto komplikovanija, ali takođe unosna trgovina stokom. Na kakvom su glasu bili Grci (i Cincari) kao trgovci u Ugarskoj, govori duhovita, ali teško proveriva savremena gradacija:
Najbolji trgovci su Jermeni, na drugom mestu je đavo, na trećem Grci i Cincari, dok su Jevreji odmah iza njih. Mnogo posle ove virtuozne četvorke dolaze svi ostali!
Ne čudi stoga, da su u mešovitim srpsko-grčko-cincarskim sredinama, sve nivoe trgovine i sva poslovanja vezanih za ovu delatnost, Srbi često nazivali grečeskom špekulacijom.
U svrhu zaštite stečenih trgovačkih prava i radi što bolje organizacije trgovanja, zaštite interese svojih članova i kontrole tržišta Grci i Cincari su se udruživali u trgovačke kompanije. Zakon je predviđao ovu vrstu udruživanja komercijalnog potencijala i ljudi; trgovačke kompanije su bile uredno registrovana pravna lica koja su funkcionisala u sklopu pravno-ekonomskog sistema carevine. Preko ovih udruženja jelinski trgovci su do polovine XVIII veka mogli kao tuđi podanici da ostvaruju svoje prava, stečena na osnovu starih carskih privilegija davanih Srbima. Kompanije su kao pravna lica svojim članovima služile kao važan oslonac: oštećenim trgovcima-članovima nudile su stručnu i finansijsku pomoć, kao i pravno zastupanje pred sudovima u čestim parnicama za naplatu dugova, dobijanja raznih obeštećenja ili ostvarivanja nekih drugih prava.
Prve kompanije Grka i Cincara u Ugarskoj srećemo još u XVII veku, na primer onu u Sibinju koja je bila podređena državnoj blagajni u Erdelju. Važnost ovih kompanija vidi se po Privilegijama koje je car Leopold 1667. godine izdao trgovcima Racima (Srbima). U jednako privilegovanom položaju kao i Srbi našli su se Grci i nedavno pounijaćeni Jermeni. Privilegije su se odnosile uglavnom na poslovne i donekle verske slobode, dok će prave političke i potpune verske slobode biti date Srbima neposredno pred Veliku seobu 1690. godine. Svi došljaci koji su uživali prve Leopoldove Privilegije imali su mogućnost da podižu kuće na državnim imanjima, slobodno da se kreću i neometano trguju turskom robom.
Iako je u Privilegijama navedeno da kolektivne povlastice, pored Srba iz Raške, Bosne, Dalmacije, mogu uživati i Srbi iz Grčke[10] (šta god to značilo), Jelini u nekim pokrajinama nisu uživali one slobode kao Srbi. U crkvenom pogledu i uz srpske povlastice, grčki i cincarski trgovci u Erdelju mogli su slobodno da ispovedaju svoju veru, ali je njihov sveštenik morao da se administrativno i kanonski podredi unijatskom episkopu u Munkaču. Većina žitelja grčko-cincarskih kolonija koje su priznavale ovog episkopa, vremenom su kao i Jermeni, gotovo neprimetno prihvatili uniju, da bi njihovi potomci kasnije i formalno prešli u katoličanstvo i stopili se sa većinskim Mađarima. Oni koji su želeli da izbegnu odnarođivanje selili su se u druge delove Ugarske gde je koncentracija pravoslavnog stanovništva (Srba ili Rumuna) bila veća, ali se ni tamo duže od jedne ili dve generacije nisu očuvali kao posebna etnička grupa.
Nama je posebno interesantna Srpsko-grčka kompanija u Temišvaru, osnovana 1752. godine, jer predstavlja prvo poslovno udruživanje cincarskih i grčkih s jedne, i srpskih trgovaca na drugoj strani, na ravopravnim osnovama. Ova kompanija osnovana je zahvaljujući starim srpskim privilegijama. Privilegije cara Leopolda privukle su Jeline na povezivanje sa Srbima; među Grcima srpske privilegije su dobile još više na značaju kada ih je 1773. godine uz nove trgovačke beneficije potvrdila carica Marija Terezija. Članovi temišvarske mešovite kompanije imali su pravo da izvoze i uvoze propisanu robu, da otvaraju dućane, trguju na sitno i torbare po čitavom Temišvarskom Banatu i Veliko-kikindskom distriktu. Pred vlastima su kompaniju predstavljale u mandatu od jedne godine izabrane sudije, naizmenično Srbin pa Grk. Kompanija je imala i svoja obeležja, zastavu i slavu Sv. Trojicu, što je skladu sa srpskom tradicijom i može da ukaže na srpsku brojčanu, ili poslovnu dominaciju. Zastava se čuvala u srpskoj pravoslavnoj crkvi u Temišvaru; na njoj se sa jedne strane nalazila slika Svete Trojice, a sa druge lik Isusa Hrista. Bila je nošena u litiji za Božić, Vaskrs i za Sv. Trojicu, slavu kompanije.
Cincari su još kao turski trgovci u Južnoj Ugarskoj vešto koristili ponuđene pogodnosti, čak su ih proširivali, ignorišući zakonske propise koji im nisu išli u prilog. Najsposobniji među njima stigli su do samog Beča i tu osnovali i podizali svoje finansijske imperije.
Čuvene po svojoj raskoši u carskoj Vijeni bile su palate cincarskih porodica Sina,[11]Đika i Dumbi. Obalu Dunava u Pešti krasila je vila grofova Nako, cincarskih plemića iz Banata. Izgradnju čuvenog Lančanog mosta, Szécsenyi lànchíd, koji spaja Peštu sa Budimom, u značajnoj meri finansirali su bogati članovi helenizovane porodice Sina, ponajviše baron Georgije Sina.
***
Život sa Srbima
Grci i Cincari trgovali su, ne samo po celoj Austriji, već su preko njenih severnih i zapadnih granica odlazili do Lajpciga i Krakova, velikih sajamskih gradova u tom delu Evrope. Mnogi od tih trgovaca trajno su se naselili po ugarskim gradovima i manjim naseljima, povezujući se sa već postojećim grčko-cincarskim kolonijama i sa srpskom čaršijom u povoju. Ovakvi slučajevi postaju česti u drugoj polovini XVIII veka, kada austrijske vlasti na njih vrše pritisak da dovode svoje postojeće porodice iz Turske.U ugarskim gradovima Cincari i Grci dosta su dugo živeli pored Srba, što u slozi, što u konkurentskim i rivalskim, ali zdravim odnosima. Na taj način gotovo su se takmičili sa Srbima u poslovanju, izgradnji crkava, otvaranju škola i kroz poslovnu borbu i razne oblike kompeticije podsticajno delovali na razvoj komercijalnog duha kod Srba.
Svugde gde su živeli zajedno sa Srbima, Jelini su svojim kapitalom, poslovnim vezama, zdravom konkurencijom i delovanjem istaknutih ličnosti doprinosili napretku lokalne pravoslavne zajednice i povećanju njenog društvenog značaja. Proračunati i praktični, bračno su se rado mešali sa Rascijanima, što zbog iste vere, što zbog privilegija koje su Srbi dobili od cara Leopolda pre i tokom Velike seobe. Privrženost Jelina Srbima možemo postaviti kao jednostavnu računsku formulu: Srbe u verskom životu i u poslu štite moćne Privilegije, one interesuju Jeline, pa prilaze Srbima. Srpska crkva ih je oberučke prihvatala zbog izdašnih priloga, darova i zadužbinarstva. Nešto kraće od jednog veka Jelini će se držati Srba, forsirati sa njima krvne, poslovne i prijateljske veze. Ova simbioza pokazaće se kao sinkretička, i nevolje će nastati onda kada se na krilima jozefinskog Patenta o toleranciji Jelinima ukaže mogućnost da napuste zajedničke srpsko-jelinske pravoslavne opštine i osnuju svoje sopstvene zajednice. Jelini se preko noći okreću od Srba, ističu svoje posebnosti i traže narodna i verska prava.
Cincari su se, pored trgovine, bavili i zanatima: bili su dobri mesari, sapundžije, kujundžije, čizmari, pekari, zidari, kaldrmdžije i dr. O znatnom broju Cincara zidara u Sremu i Slavoniji toga doba govori i fon Taube, tvrdeći da oni ni izdaleka ne rade dobro kao nemački zidari, ali su vešti u izgradnji lučnih svodova, tako da im svaka soba na kapelu liči.[12] Isticali su se kao mehandžije, posebno su dobro držali hanove i karavan-saraje. U ovim ugostiteljskim poslovima dostojna konkurencija bili su im Arvaniti (pravoslavni Arbanasi), koji im, ipak, po kvalitetu usluga, a posebno po čistoći i urednosti kafana i pansiona nisu bili ni blizu. U prvo vreme uz Grke i Cincare držali su se i Jermeni doseljeni iz Persije, ali kada su ovi napustili svoje staro istočnjačko pravoslavlje i prešli na uniju, ovom druženju je došao kraj. Pored navedenih zanimanja Cincari su bili i dobri kamenoresci, dunđeri, (drvodelje, stolari) i neimari, čuveni po gradnji kamenih mostova; u Bosni oni su bili najpoznatije kalajdžije.
Ilarion Ruvarac, prvi moderni srpski istoriograf, bio je svestan velike uloge Grka, a posebno Cincara, u formiranju varoškog načina života kod Srba. U istoriografiji poznat kao kritičan i nemilosrdno trezven, Ruvarac se u svojim spisima bavio Cincarima i Grcima i nekim velikanima srpske kulture iz javnog života koji su bili grčko-cincarskog porekla. Primetio je da cincarski i slovenski element iz krajeva oko južnog toka Vardara odavno vrlo aktivno učestvuje u našem javnom, kulturnom i nacionalnom životu. Kritički se odnosio prema ovoj temi, razlikovao je Grke od Cincara, uvažavao ih je i isticao pozitivne strane njihovog delovanja, ali ih nije idealizovao. U studiji O knezu Lazaru, Ruvarac se vrlo kritički bavi Cincarima i Grcima u srpskoj sredini:
Iako brojno ne mnogo jaki, oni su (Grci i Cincari), po svojoj ulozi u našem varoškom društvu činili utisak da se naša čaršija sastojala manje od Srba, a više od Grka, Polugrka i pravih Cincara, ili jednom rečju Jelina, poreklom iz zemlje Cincarske (Megalovlahije ili Velike Vlaške)…
Poznavajući ih prilično dobro Ruvarac ne osporava umnu tankost (prefinjenost), svojstvenu samo glavama po preimućstvu jelinskog ili grčkog porekla, ali ih kritikuje zbog njihove upadljive sklonosti da trguju svojim nacionalnim opredeljenjem. Posebno mu je smetalo neukusna i preterana srbovanja dojučerašnjih Cincara, a za laži, podvale, zlobu i svađe koje su cvetale u srpskim varošima, on okrivljuje podmukle Srbe vlaške krvi.
Ako bi došljaci stigli kao Cincari, većinom bi bili upadljivo snishodljivi i sa nekim stidom zazirali od svoga imena i jezika, ali ako bi se u novoj sredini predstavili kao Grci, sa visine bi nadmeno gledali na slovensku okolinu. Postavši Grcima, dojučerašnji Cincari smatrali su se boljim i važnijim od drugih etničkih grupa i sve ostale narode bi držali za varvare. I u doba kada su bili turska raja, imali su Jelini o sebi visoko mišljenje. Voleli su da se među Srbima upadljivo i neukusno veličaju rečima Jelada, Jelines, slavno jelinsko, grečesko, Jelin-muž, junak, filosof, vojskovođa i dr. Istini za volju, razlikovali su se od Srba po tome što među njima nije bilo nepismenih. Trgovina je tražila pismenost, poslovni pragmatizam, brzu i spretnu pamet.
Retko da je bilo Grka, polu-Grka, ili Cincara koji se smatrao Grkom, a da nije imao primerak Omirove Ilijade i Odiseje; ove knjige su poput Biblije krasile svaku biblioteku ovih ljudi koji bi ih čitali u slobodno vreme po nekoliko puta, tako da su mnoge stihove znali napamet. Ponosili su se Periklisom, Leonidasom, Aristotelesom i drugim velikanima iz antičkih vremena, a u napadima nacionalnih osećanja busali su se u grudi izvikujući imena svojih slavnih savremenika, Rige od Fere, Petrobeja, Kolokotronisa i nekih kleftskih vođa. Kada bi hteli da napakoste nekome ko nije njihov, isticali bi svoju grečesku mudrost. Stari izraz za prostog Bugarina, ili makedonskog Slovena, koji je ostao još iz vizantijskih vremena, volgaros hondrćefalos, što znači Bugarin tvrde hrastove glave, doneli su Grci i u naše krajeve; tako je i poneki Srbin postao srpsko hondroćefalos. Vuk Karadžić prenosi Pirhova zapažanja sa putovanja kroz naše krajeve, da kod svakog Grka proviruje ponosita uspomena na velike mu pretke, koje ni najniži Grk nikad ne zaboravlja. Iako ponosni na svoj grčki izbor, Cincari su i dalje u poslovanju razlikovali od pravih Grka upadljivom snishodljivošću.
Srbima je bio stran ovaj čudni spoj nadmenosti i servilnosti u istoj ličnosti, ponašanje koje podređuje individuu i lični dignitet materijalnoj dobiti i interesu po svaku cenu. Patrijarh Vasilije Jovanović-Brkić (1763–1765) bio je svedok prljave kampanje fanariota za ukidanje Pećke patrijaršije; razočaran ponašanjem Grka po ovom pitanju, napisao je za njih da su na jeziku slatkorečivi, ali da istinu retko kad govore, te da su veoma lakomi na vlast i gospodstvo. Do pojedinačnih, sporadičnih sukoba između Srba s jedne, i Grka i Cincara s druge strane, dolazilo je u gradovima od samih početaka zajedničkog života. Kada su Cincari bili gazde i majstori, isticali su se brutalnošću i goropadnošću prema kalfama i šegrtima, bez obzira bili oni Jelini, Srbi ili nešto treće; kada bi oni bili kalfe ili šegrti slušali su gazdu bez pogovora, trpeli pri tom najveće uvrede i teške batine sa neverovatnom lakoćom. Naročito se u prvo doba nisu rado gledali sa Srbima koji su im bili konkurencija, pa su među Srbima u Novom Sadu, Zemunu, Pešti, Budimu, Temišvaru i drugim mestima nastajale zajedljive pesme na račun nekih mana Cincara i Grka. Deda Svetozara Miletića je pevao u jednoj pesmi, punoj prezira prema Cincarima, kako oni kao gospodari izvijaju nad kalfama štapalice, i da tako besnih ljudi nema ni u Tatarskoj, da u tome prevazidoše sva Ciganija.
***
Nosioci ugarskog i austrijskog plemstva među Grcima i Cincarima
Habzburška monarhija je na osnovu religijske istovetnosti svoje Jeline u političkom smislu tretirala jednako kao Srbe i svrstavala ih u istu grupu (u dokumentima se pominju isto kao Srbi (Raci, Iliri). Po istom kriterijumu svi Grci i Cincari koji su u monarhiji stekli plemićke titule i zvanično su bili svrstavani u red plemenitih Srba. Prvi slučajevi sticanja plemstva među istaknutijim predstavnicima jelinskog dela pravoslavne populacije u monarhiji javljaju se u isto vreme kao kod Srba, još pre Velikog bečkog rata, mada su ovi primeri veoma retki. Tokom osamnaestog stoleća situacija se menja, kada će biti dosta slučajeva da su pravoslavni bez posebnih uslovljavanja (prvenstveno verskih i političkih) sticali mađarsko ili austrijsko plemstvo. Kupovina ili dobijanje plemićke titule na osnovu vojnih i diplomatskih zasluga davalo je stečenom bogatstvu novopečenog plemića društveni status i verifikaciju, i svrstavalo ih u red povlašćenog društvenog sloja. Na taj način su jačali feudalnu strukturu i istovetne procese u monarhiji.
Veliki bečki rat (1683–1699) još uvek je bio u toku kada su prve srpske, među njima i malobrojne cincarske, ili grčke porodice dobile plemstvo. Srbi su plemstvo sticali na nekoliko načina. U obrazloženju o dodeli plemstva isticana je zasluga, odnosno usluga učinjena vladaru i državi. Kandidati nisu dobijali plemstvo u isto vreme, niti su kao plemići bili istog ranga, iste političke i finansijske moći. Razlikovao ih je i način na koji su postajali plemići: plemstvo su na primer, dobijali najbliži rođaci mitropolita i episkopa, viši oficiri zbog svojih ratnih zasluga; česti na listi za sticanje plemstva bili su državni činovnici, zatim upravnici ili provizori vlastelinstva. Postojale su dve osnovne grupacije kandidata, na osnovu ugleda i zasluga u okvirima svojih zanimanja: vojni nobilitet dobijali su oficiri, dok su civilno plemstvo sticali crkveni velikodostojnici, činovnici i bogati trgovci. Na osnovu ove prakse u istoriografiji je prihvaćena osnovna podela na vojno i civilno plemstvo. Ugarski nobilijarni sistem poznaje sledeću uzlaznu gradaciju rangova plemstva: niži plemić bez predikata, plemić sa predikatom, zatim baron, pa grof i na kraju knez, kao najviši stepen plemstva.
Kada su se mnogi Srbi, oficiri i plemići sredinom XVIII veka odlučili da odu u Rusiju, sa njima je otišao srazmerno mali broj Grka i Cincara. U odnosu na prethodni period, u vremenu od 1751. do 1790. godine, mnogo više Jelina je dobilo plemstvo, što ih je čvrsto vezalo za monarhiju. Tokom Sedmogodišnjeg rata u kojem su graničarske snage činile značajan deo austrijske vojske, desetak Srba oficira dobilo je vojničko plemstvo za zasluge na ratištu. Tridesetak srpskih porodica je kupilo plemstvo posle inkorporacije Tamiškog Banata 1779. godine. Tada je došlo do rasprodaje komorskih poseda, najviše zemlje pokupovali su Srbi, Grci i Cincari i od tada dolazi do veće koncentracije jelinskog elementa u Banatu. Bogati trgovci bi kupovinom nekog od banatskih spahiluka dobijala i plemićka diploma sa predikatom. Posrbljeni Grci i Cincari su bili plemići zemljodršci, sa predikatima koji ukazuju na njihovo vlastelinstvo. Tako su Nikolići imali predikat od Rudne, Servijski od Turske Kanjiže, a Nake od Velikog Sentmikluša. NJih je bilo veoma malo, možda dvadesetak, nedovoljno da bi mogli da čine i prezentuju srpsko društvo u celini. Sa druge strane, bilo ih je sasvim dovoljno da aktivno učestvuju u kreiranju istorije Srba u Ugarskoj.
Manastirlije (Monasterlije)
Među prvim zaslužnim Cincarima koji su u Austriji primili vojno plemstvo bili su Manastirlije. Sredinom šesnaestog veka preci Jovana Manastirlije iz Makedonije su se doselili u Ugarsku, u Srpski Kovin. Posle završetka Dugog rata 1606. godine deo srpskog stanovništva se seli iz Srpskog Kovina u Komoran. Među njima su bili i preci Jovana Manastirlije. Ovde je nekoliko Srba iz Gornjeg Kovina 1655. godine dobilo vojničke plemićke titule, među njima je bio i Jovanov otac Petar. Jovan Manastirlija se pominje kao komoranski vojvoda u bitkama protiv erdeljskog kneza Đerđa Rakocija. Knežev sin Ferenc kasnije će podići veliki ustanak i iz temelja uzdrmati Habzburško carstvo.
U vreme Velikog bečkog rata (1683–1699) Jovan se pominje prilikom pohoda hercega Karla Lotarinškog protiv poslednjeg budimskog paše Ibrahima, koji je branio Đer. Dok je carska armada bila zaustavljena kod Ujvara, Karlo Lotarinški je u nameri da oslobodi Đer marširao pored Dunava preko Komorana, kog su Turci držali pod opsadom. U toj bici Jovan se istakao hrabrošću i oficirskom pronicljivošću, pa je zbog tih svojih osobina napredovao u službi. Prošlo je nekoliko godina kada je Manastirlija bio zapažen u borbama prilikom odbrane Golupca od opsade Turaka 1689. godine.[13] Za ispoljenu hrabrost na bojnom polju i za oficirske vrline Jovan je bio odlikovan visokim odlikovanjem Medaljom ili kolajnom na četvorostrukom zlatnom lancu. Na aversu ove kolajne bio je portret vladara, a na reversu utisnut je mađarski državni grb.
Nake
Grofovske titule su imali i članovi znamenite porodice Nako. Nake su bili vrlo bogati Cincari koji su svoje bogatstvo krunisali plemićkom titulom. Braća Hristifor i Kiril su iz Makedonije stigli u Banat između 1760. i 1770. godine. Silno su se obogatili trgujući svime i svačime, pa su 1784. godine kupili plemstvo i spahiluk Komloš i Veliki Senmikluš (danas u Rumuniji, kod pograničnog mesta Žombolj). Pored pomenute braće, iz ove porodice i iz Velikog Senmikluša bio je Konstantin, rođen 1743. godine, (mesto rođenja nepoznato). Pored trgovine, Nake su bili prvi koji su se u Južnoj Ugarskoj oprobali u proizvodnji pamuka. O ovome svedoči ilirac, Hrvat Dragutin Seljan:
Pamuk saditi pod Josipom II perva pokušenja učiniše bratja Nako, koji su iz Turske simo naseliše. Ovi jednoga seljanina dozvaše, iz okolice, one (iz Makedonije), gde najviše pamuka raste i tako pervi više jutarah s ovim posejaše. Ovo je posle i u nekih okolicah Temešvara, Veršca, Pančeva i. t. d. Nasledovano bilo i mnogo putah znatno trudove naplatilo. Nu merzlo podnebje zapreka biaše, pa pamuk podpuno dozrelio nije, i zato nisu znatnija rasplodjenja učinjena.[14]
Od članova ove porodice najznačajniji za srpsku kulturu bio je Jovan, sin moćnog Hristifora Nake plemenitog od Sent Mikluša. Jovan Nako se rodio 1814. godine (po Ognjanoviću 1811. godine) i živeo u svome dvorcu u Komlošu, mestu sa većinskim rumunskim življem. Čuven po bogatstvu i muškoj lepoti, bio je veliki svetski bonvivan. Proputovao je gotovo čitav svet, uživao u radostima života i lepim veštinama, ali je već sa 23 godine, (ili 19, kako kaže Dušan Popov u svome članku Jovan pl. Nako od Velikog Senmikluša, veleposednik i prvi književni zadužbinar Matice srpske, objavljenom u Temišvarskom zborniku br. 4, 2006.) iskazao veliku zrelost. Pod uticajem Teodora Pavlovića postao je veliki dobrotvor srpski pošto je osnovao književni fond Matice srpske, sa osnivačkim ulogom od 5. 000 forinti. Prema izveštaju Srbskog dnevnika od 2. aprila 1861. godine, Nakin fond je tada sadržao 5.250 forinti osnovnog kapitala, kod privatnih dužnika bilo je 787 forinti i 50 novčića, u štedionici 6.209 forinti i 84 novčića, u gotovom novcu bilo je 191 forinta i 96 nov; fond je iznosio svega 12.439 forinti i 30 novčića austrijske vrednosti.[15] Kad je Jovan ostario i prestao da vodi život prepun strasti i šarenila, posvetio se humanitarnom radu u većoj meri. Tako je između ostalog, poklonio 1.000 forinti domu za siročad u Velikom Bečkereku.
Jovan Nako od Sent Mikluša umro je 12/25. marta 1889. godine u Beču, ili pak 9/21. marta kako piše Ilija Ognjanović. Bečke novine Neues Wiener Tagblatt obeležile su njegovu smrt prigodnim člankom. Iz novina saznajemo da je Jovan bio tast hercoga od San Marko i da je pored velikog imanja u Banatu imao i više kuća u Pešti, Beču i na još nekoliko mesta. Naime rente i drugih ulaganja pokojnik je za života ubirao dnevno oko 1. 800 forinti čistog dohotka. Jovan Nako je bio veliki zaljubljenik u pozorište, pa je u svome dvorcu uredio pravu pozornicu i sve prateće pozorišne rekvizite. Preko cele godine na imanju je držao orkestar, uniformisano osoblje i glumačku trupu za koju je iz Beča dovodio najbolje glumce preko svojih poslovnih agenata. Jedno vreme je upravitelj ove trupe bio glumac A. Cerboni, koji se posle smrti mecene Jovana preselio u Ameriku i tamo glumio. U Nakinom pozorištu bili su angažovani sledeći glumci: čuveni bečki ljubavnik Difenbah, intrigant Valdenberg, a za ženske ljubavne uloge angažovana je Marija Forster, koja je od raspusnog života poludela i na kraju umrla u samoći i bedi. Pozorište je igralo svoje komade svako veče, bilo je tu tragedija od pet činova ali je publiku najčešće činio sam Nako, jer druge često nije bilo.
Pozorišni rekviziti, kostimi i oprema nabavljana je iz Pariza i Londona, dvorana u kojoj se igralo bila je građena i dekorisana po uzoru na jednu dvoranu u Luvru. Otmenu lepotu Nako je zadržao i u svojim kasnim godinama, bio je ponosan na svoj izgled i negovao ga. Tako je mesečno jednom iz Budimpešte u Komloš dolazio dvorski frizer koji bi mu radio undulacije po najnovijoj modi. Pokušao je da kod svojih Komlošana probudi ljubav prema pozorištu, ali kada je shvatio da je uzalud, potrudio se da ih kultiviše na drugi način. Često ih je terao da se kupaju u kupatilu koje je on podigao, one koji su to izbegavali gonio je silom. List zaključuje nekrolog Jovanu Naki konstatacijom kako su Beč i bečka pozorišta izgubili mnogo Nakinom smrću, jer je on bio od onih retkih mecena koji umetnost nisu samo voleli već su vodili računa o principu da je umetništvu potreban hleb nasušni.[16]
Neki Jelini sa prezimenom Nako živeli su u Novom Sadu i verujem da su bili u srodstvu sa Nakama iz Velikog Senmikluža. Među ispovedanim za 1781. godinu u Nikolajevskoj crkvi je i Dimitrije Nako. NJegov pobočni rođak mogao bi biti novosadski građanin Stefan Nako, koga nalazim u magistratskim spisima Novog Sada. Ovaj Stefan je 1813. godine od dr Andreja Kambera pozajmio 152 holandska dukata. Među poslanicima na Blagoveštenskom saboru, održanom u prvoj polovini aprila (2–20) 1861. godine u Karlovcima, iz redova poslanika duhovnog reda učestvovao je i Antonije pl. Nako, arhimadrit manastira Bezdin.
Duke
Kroz zavidnu vojnu karijeru carski oficiri iz porodice Duka stekli su visoku titulu ugarskih barona. Osnivač ove cincarske vojničke porodice u Novom Sadu, Nikola Duka prešao je kao trgovac pred Turcima iz Beograda u Osjek, a odatle u Novi Sad. Nikola je rođen 1714. godine u Makedoniji, verovatno u Kosturu (Kastoriji). Nikolin brat, nama nepoznatog imena, iz Beograda je otišao u Temišvar i iz ove porodične linije je potekao verovatno najčuveniji izdanak ove porodice, baron i austrijski general Petar Duka (1756–1822); Petar se kao konjički oficir istakao u ratovima koje je Austrija vodila sa Turcima krajem XVIII veka i protiv Francuza, pa je za nagradu 1793. godine bio odlikovan ordenom Reda Marije Terezije, uz koji je dobio i baronsko dostojanstvo.[17]Visoko vrednovan od samog monarha, Duka je 1800. godine imenovan za komandanta garnizona u Temišvaru, a 1805. uzdignut je na čelo Banatske generalne komande, gde formalno ostaje do 1813. godine, ali je od 1809. glavne zadatke obavljao u Carskom ratnom stanu u Beču. Do tada je u vreme Prvog srpskog ustanka pored komande nad vojnom silom Banata kontrolisao i granicu na Dunavu. O ovoj porodici biće docnije više reči.
Damaskini
Od Ugarskog sabora je 19. septembra 1800. godine spahiluk u južnom Banatu dobio i LJubomir Stevan (u nekim dokumentima se nalazi pod mađarskim oblikom ovog imena, Ištvan) Damaskin de Nemeti. Ovaj LJubomir Stevan je bio isti onaj Stefan plemeniti Damaskin koji je kao poslanik na Temišvarskom saboru sa Markom Servijskim podneo tužbu protiv torontalskog župana Baćanjija. Prema malobrojnim i šturim izvorima Damaskini su poticali iz grčke trgovačke porodice koja se sredinom XVIII veka doselila u Temišvar. Stevan je prema nekim izvorima bio treća generacija Damaskina u tom delu Banata. Kupovinom ugarskog plemstva dobio je predikat de Nemethy i spahiluk Hajdučku gredu, dotadašnje dobro nemačko-banatske graničarske regimente. Na svome imanju je 1809. godine naselio najamne radnike Mađare katolike i Slovake evangeliste, ukupno oko 500 duša. Vlastelinstvu je tokom vremena promenjeno ime u Hajdučica, i Feliks Mileker ovo mesto opisuje u svome putopisnom delu Hronika podunavskih zemalja, gde navodi da je na imanju pored Mađara i Slovaka živelo još nekoliko porodica Nemaca i pokatoličenih Bugara. Stevan Damaskin je bio veoma bogat čovek: pored poseda u Nemetu imao je još dosta zemlje, dvospratnu kuću i kafanu u Temišvaru, a služio je kao sudija višeg suda Torontalske i Tamiške županije. Sa suprugom Marijom, rođenoj u plemićkoj porodici Zako, izrodio je sedmoro dece. Umro je na Vidovdan, 28. juna 1817. godine.
Potomak ove srpske porodice grčkog porekla bio je Stevanov unuk, možda najznačajniji član ove porodice, Jovan Damaskin Nemetski. Školovao se u Temišvaru i Pešti, obavljao je časti velikog župana Tamiške županije i bio jedan od zapaženijih učesnika Blagoveštenskog sabora 1861. godine. U Ugarskom saboru je kao jedan od jedanaestorice srpskih predstavnika zastupao Stari Arad. Često je boravio u Pešti i tamo bio jedan od kreatora srpskog društvenog života. Umro je u Temišvaru novembra 1892. godine, kojim povodom mu je list Branik u broju 134 objavio nekrolog.
Svi poznati predstavnici porodice Damaskin, od Stevana do Arsena su se u crkvenim protokolima, školskim knjigama i drugim dokumentima izjašnjavali kao Rascijani i čuvali svoje pravoslavne i srpske tradicije. Ova grana Damaskina će se krajem devetnaestog veka, ličnim izborom Arsena, čuvenog putnika po Africi, lovca na lavove i književnika u pokušaju, odnaroditi i pomađariti, za šta je bilo zaslužno poreklo Arsenove majke Etelke i orođavanje sa već pokatoličenom, nekada cincarskom porodicom Dadanje.[18]
Nakon završetka rata sa Turskom (1788–1791), još dvadesetak lica dobilo je plemstvo za zasluge u ratu, ali je nekolicina njih kupila plemstvo kao trgovci. Bili su to predstavnici uglednih grčkih i cincarskih porodica koje srećemo na Temišvarskom saboru, kada se srpsko plemstvo po prvi put u novijoj istoriji pojavljuje kao stalež. Među sedamdeset petoricom plemića (spahija) učesnika sabora, jedanaest ih je bilo iz redova Grka i Cincara. Najvišeg dostojanstva bili su Hristifor Nako od Semikluša, Marko Servijski od Turske Kanjiže i o njemu ću kasnije reći nešto više; slede Živan Đuričko od Modoša, (danas Jaša Tomić), Naum Mosko od Ivande, Hadži Mihailo Sisanji, Pačača ili Pačadžija i drugi. Grčko-cincarski deputati u rangu nižeg plemstva bez predikata bili su Mihailo Hristić, velikovaradinski eškut (seoski sudija, izvršitelj), Atanas Duka iz Virovitice, Toma Lacković iz Koprivnice, Atanasije Janković iz Karlovca i Stevan Manastirlija iz Kapolne. Grčkog, ili cincarskog porekla na Temišvarskom saboru bili su episkopi: aradski, Pavle Avakumović i gornjo-karlovački Genadije Dimović.
Posle Sabora kupovina ugarskog plemstva je kod bogatog srpskog građanstva postala trend kao pomodni simbol društvene veličine i ugleda, pa su se Ilirskoj dvorskoj kancelariji mnogi dobrostojeći građani obraćali molbama za kupovinu plemstva. Prema raspoloživim dokumentima iz fonda Kancelarije, novosadski grčki trgovci Konstantin Georgijević Divan, knjižari braća Kaulici, Jovan Konstantinović i drugi podnosili su molbe u tom cilju. Kancelarija njihove molbe nije razmatrala već ih je prebacivala na rešavanje u Ugarskom saboru.[19]
[1] Iako je u našoj istoriografiji i drugoj relevantnoj literaturi prihvaćen oblik imena Monasterlija, ili Manasterlija, prof. Slavko Gavrilović je insistirao na njegovom izvornom obliku, izvedenog od grčke reči manastir, pa tako prezime treba da glasi Manastirlija. Prezime proizilazi iz toponima Manastir ili Manastiri, grčkog imena za Bitolj i određuje geografsko, svakako i etničko poreklo svojih nosilaca (autor).
[2] Verovatno najpoznatiji potomak Jelina koji su se tada naselili u Austriju je dirigent Herbert fon Karajan. NJegovi preci su se pod prezimenom Karajanis ili Karajanides, početkom osamnaestog veka iz Kozanija doselili u Salzburg i tamo veoma uspešno trgovali orijentalnom robom. Jedan predstavnik ove porodice je prešao u Saksoniju i tamo stekao titulu barona. Prema nekim biografima, majka velikog dirigenta bila je Srpkinja iz Novog Sada i svoje grčko-srpsko poreklo Herbert je rado isticao. Drugi osporavaju srpsko poreklo njegove majke Marije tvrdnjom da je bila Slovenka iz sela Mojstrane u Kranjskoj Gori.
[3]LJubivoje Cerović: Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjih dana, Ministarstvo Republike Srbije za veze sa Srbima izvan Srbije, Beograd 1997, elektronsko izdanje.
[4] Kada su ih vlasti Monarhije zakonom obavezali da prime njeno podanstvo, Grci i Cincari su počeli da se masovnije bave i zanatima. Obogativši se, kupovali su zemlju i bivali zemljoposednici, ali nije zabeležen ni jedan slučaj da su oni radili zemlju kao zemljoradnici.
[5] Restriktivan odnos prema naseljavanju pravoslavnog stanovništva u Petrovaradin zvanično prestaje 1777. godine, kada mu se priključuje komunitet Bukovac, naseljen isključivo srpskim življem. Ratni savet je još sredinom XVIII veka dozvolio pravoslavno bogosluženje za vojnike te veroispovesti, koje se vršilo u improvizovanoj kapeli u kazamatu, ali je 1759. godine zabranio prisustvo bogoslužbi šezdeset trojici pravoslavnih civila, građana Petrovaradina.
[6] Slavko Gavrilović: Prilog istoriji trgovine i migracije Balkan-Podunavlje stoleće, SANU, Beograd 1969, 6–8.
[7] Józsa Hévizi, Autonomies in Hungary and Europe, Corvinus Society 2004, 64.
[8] S. Gavrilović, navedeno delo, 12.
[9] Józsa Hévizi, navedeno delo, 64.
[10] Arhiv Vojvodine, Ilirska dvorska komisija, deputacija 1745–1777, Analitički inventar XIII/1, fasc. 1A br. 8, 1755.
[11] Sine nauka smatra Cincarima, ali su se članovi ove porodice generacijama smatrali Grcima. NJihova društvena veličina imponovala je grčkoj državi, pa je 21. decembra 1854. godine vlada u Atini naimenovala barona Simeona Sinu za grčkog poslanika u Beču. Vlada je radi toga usvojila ad hoc zakon po kome bi se zaslužnim Grcima davalo pravo građanstva, ma oni i naživeli u Grčkoj. (Srbski dnevnik, Novi Sad decembra 1854.). Simeon Sina je kao grčki poslanik za katolički Božić 1861. godine poklonio bečkoj sirotinji 2.000 forinti srebra (Srbski Dnevnik, Novi Sad 15. januara 1862).
[12] Fridrih Vilhelm fon Taube: Opis Slavonije i Srema, Matica srpska, Novi Sad, 1998, 88. Fridriha Vilhelma fon Taube (1728–1778). Smatra se nemačkim piscem, koji je neko vreme bio u službi Karlovačke mitropolije i na osnovu ličnih posmatranja objavio 1777. godine veliko putopisno delo o Slavoniji i Sremu.
[13]LJubivoje Cerović: Srbi u Slovačkoj, e-knjiga, Projekat Rastko.
[14]Dragutin Seljan: Zemljopis pokrajinah ilirskih, iliti ogledalo zemlje, Zagreb, 1843, 136.
[15] Srbski Dnevnik, nedelja 21. maja 1861.
[16] Ilija Ognjanović: Zanimljive priče i beleške znamenitih Srba, Srpska štamparija Zagreb 1900, 83–85.
[17] Godine 1757. u Austriji je ustanovljeno vojno odlikovanje Red Marije Terezije. Uz ovaj orden išla je i plata, a uz to i godišnje još 300 do 800 forinti dodatka, kao i pravo žene oficira na penziju u slučaju da ostane udovica. Takođe, uz ovaj orden mogla se dobiti i titula barona, uz podnošenje molbe. Srbi vitezovi Reda Marije Terezije bili su: Arsenije Sečujac od 1761. godine, Pavle Papila od 1762, Pavle Davidović od 1779, Vuka Savić od 1788. i Petar Duka od 1793. godine.
[18] Božidar Kovaček: Dva književna iznenađenja iz porodice Damaskin, Temišvarski zbornik 3, Matica srpska Novi Sad 2001, 134, 135.
[19] U daljem tekstu biće reči o plemićima iz porodica Servijskih, Nikolića i drugih novosadskih Jelina plemića, koji ovde nisu pomenuti.
Ostavi komentar