Tucindanska tragedija i propast Srpske narodne slobodoumne stranke u Vojvodini

Tucindanska tragedija i propast Srpske narodne slobodoumne stranke u Vojvodini

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Pored gorućeg narodno-crkvenog pitanja, krajem 1889. godine kulminirao je liberalsko-radikali sukob koji se žestoko vodio polemikom između Zastave i Branika. Ova epizoda odnosa između dve srpske opozicione partije rezultirala je 4. januara 1890. godine (na Tucindan) ubistvom Miše Dimitrijevića koje je lovačkim nožem, sa predumišljajem, izvršio Jaša Tomić, na novosadskoj železničkoj stanici pred očima Dimitrijevićeve supruge i najbližeg prijatelja Nikole Joksimovića, urednika Branika.[1] Kao povod za ovaj Tomićev akt smatra se podrugljivo pisanje Branika o pismu Milice Miletić 1884. godine, svom tadašnjem vereniku Branku Petroviću, u kome mu je obećavala da će kada se venča sa njom u miraz dobiti Zastavu i mesto urednika u njoj. Ističući da je pomenuto pismo prošlo kroz mnogo ruku i nudeći ga na javni uvid, Branik je konstatovao da pismo najbolje pokazuje na koji način i po koju cenu se dolazilo do uredništva Zastave nakon Miletićevog obolevanja. „Ubistvo, doista, nije izvršeno samo iz političkih motiva, na čemu je bilo težište optužnice, niti samo iz ličnih i porodičnih razloga, na čemu je insistirala odbrana. Ubistvo je bilo posledica vrlo složenih odnosa između sukobljenih…“[2] Rivalitet između Dimitrijevića i Tomića je trajao gotovo jednu celu deceniju. Jaša Tomić je nakon ovoga prvostepeno osuđen na doživotnu robiju, što je viša instanca preinačila u šestogodišnju zatvorsku kaznu koju je 1890-1896. odrobijao u zatvoru u Vacu. Liberali su osuđivali „zversko krvništvo mučkog ubice“, a radikala  su dokazivali da je „smrtna uvreda voljene žene“ izazvala ubistvo. Mihailo Polit Desančić „zbog bolesti“ nije prisustvovao Dimitrijevićevoj sahrani.[3] „Ubistvo Miše Dimitrijevića i robija Jaše Tomića, imali su vrlo teške posledice ne samo zbog „groba i roba“ i odnosa radikala i liberala, nego je zatrovan ceo politički život Srba u Ugarskoj. I posle više od 20 godina, Polit je s pravom tvrdio da je „istorijski nož“ Jaše Tomića označio „najžalosnije parče novije političke povesti srpskog naroda u ovim krajevima“. Dotadašnji sukob liberala i radikala završen je krvavim epilogom, ali je počeo novi, mnogo duži, sa morbidnim manifestacijama netrpeljivosti. Sa kraćim jenjavanjem, sukob je trajao do kraja postojanja njihovih stranaka. Dve najuticajnije srpske stranke satirale su svoju snagu u međusobnom obračunu na obostranu štetu, još više na štetu opštenacionalnog interesa, a time bitno olakšale denacionalizatorsku politiku vlade prema svom narodu. „Istorijski nož“ je za liberale bio nepremostiva prepreka za saradnju sa radikalima i posle dvadeset godina, čak i u akciji od životne nacionalne važnosti, osim ako je Tomić bio bezuslovno izolovan. Odnose među zavađenim stranama bilo bi interesantno ispitati i sa stanovišta psihijatrije i socijalne patologije.“[4]

U svetlu aktivnosti vezanih za saborske izbore i rad novog sabora, u ovim trenutcima koji su duboko uzdrmali Srpsku liberalnu stranku, najeksponiraniji liberal je bio dr Stevan Malešević, koji se krajem febrara i krajem marta 1890. godine obratio srpskoj javnosti. U prvom apelu, Malešević se okrenuo na pitanje rada u uslovima kada statut koji je prethodni Sabor izglasao nije bio prihvaćen od strane vlade.

Na izborima koji su održani za srpski narodno-crkveni sabor, liberali su dobili 24, a radikali 11 mandata.[5] Kandidati za srpskog patrijarha su bili sledeći episkopi: budimski Arsenije Stojković, gornjekarlovački Teofan Živkovići i temišvarski Georgije Branković. Srpska liberalna stranka je bila čvrsta u svom uverenju da dok ne postoji potvrđeni statut o izboru patrijarha, nema mogućnosti slobodnog biranja istog. Ipak, do izbora patrijarha je došlo. Radikali su se zalagali za izbor Teofana Živkovića. Na samim izborima 18 liberala je predalo prazne glasačke liste, 11 radikala je glasalo za Živkovića, 3 poslanika su glasala za Stojkovića a 38 za Georgija Brankovića. Pošto su rezultati objavljeni i ona trojica koja su glasala za Stojkovića su podržali Brankovića. U daljem radu sabora, klub Srpske liberalne stranke je brojao 22, radikalne 11, a najbrojniji autonomni klub 28 poslanika. Deo sveštenika koji su bili u klubu Srpske liberalne stranke se uzdržao od glasanja.  Nakon izbora patrijarha, koji je potvrdio car, patrijarh Branković je 29. aprila svečano prezentovan, a rad sabora je do daljeg odložen. Očigledno je da liberali još uvek nisu bili dovoljno homogenizovana politička organizacija.

Za 1892. godinu zakazani su izbori za Ugarski sabor, nakon svojevrsnog presedana u dotadašnjoj praksi – raspuštanja Sabora pre isteka njegovog mandata. „Naime, zbog unutrašnjo-političke situacije kralj je još u januaru 1892. godine raspustio Ugarski sabor i bili su odmah raspisani novi parlamentarni izbori (jun i jul 1892. godine).“[6] Jedna od specifičnosti ovih izbora bilo je i to da je za njih biračko pravo imalo svega 5.7% stanovnika Ugarske, što je namanji broj birača u periodu 1881-1914, iako broj birača nikada u tom periodu nije premašio 6.8%.[7] Vezano za predstojeće izbore Srpska liberalna stranka je držala intenzivne međusobne konsultacije. Centralni odbor stranke održan u Novom Sadu 20. januara 1892. godine, čiji je predsednik bio Polit, potppedsednik Paja Gostović, perovođa (sekretar) dr Milan Davidovac, a izvestilac dr Stevan Malešević, doneo je odluku da se srpski birači pozovu na bojkot izbora. Rasulo srpske opozicije i nehomogenost Srpske liberalne stranke pokazana prilikom izbora patrijarha, oštroj kritici je podvrgao jedino dr Stevan Malešević, istakvši početkom 1892. godine sledeće: „Ja držim da nismo nikada gore stajali…. Ovde kod nas pocepanost i politički kukavičluk u najgoroj formi. I nema ni izgleda da će biti bolje nego samo sve gore, srpskog patriote ovde samo na peru i jeziku ima, a na delu nigde, sve sami interesi se lični i lokalni ukrštavaju. Pa i sa svojom sopstvenom narodnom strankom „Branikovskom“[8] nisam zadovoljan.“[9]

Za razliku od liberala, radikali su izašli na izbore u junu i julu 1892. godine. U tursko-kanjiškom[10] srezu kandidovali su dr Emila Gavrilu na čiji izbor su fokusirali svoje snage. Radikali su u starobečejskom srezu rešili da podrže Lajoša Močarija i nezavisnu stranku, ali je Močari svoju kandidaturu ustupio mađarskom nezavišnjaku Ferencu Kišbanju. Pored značajnog broja glasova koje je na izborima dobila Aponjijeva mađarska nacionalna stranka, na području bačko-bodroške i torontalske županije u kojima su Srbi činili homogeniji korpus, pobedila je vladina, mađarska slobodoumna stranka.[11] Primetno je da notabiliteta više nije bilo, a da je među vladinim kandidatima na ovim izborima bilo i mnogo manje Srba vladinovaca nego inače. Srpska narodna radikalna stranka nije bila uspešna na ovim izborima, te je ostala van Ugarskog sabora.

Marta meseca 1893. godine na Ugarskom saboru je pokrenuto pitanje reformi koje su podrazumevale uvođenje građanskog braka, vođenje državnih matičnih knjiga (matrikula) i određene liberalizacije vezane za Jevreje i netradicionalne hrićanske crkve. Emil Gavrila među radikalima i Stevan Malešević među liberalima doprineli su najviše ovom približavanju.“[12] Iste 1893. godine došlo je i do izdvajanja Nezavisne srpske narodne radikalne stranke iz redova radikala, koja je pokrenula svoj organ, odnosno novinu pod nazivom Straža. Nezavisni radikali, odnosno Stražari su bili okupljeni oko Stevana Jovića, smenjenog urednika Zastave čije smenjivanje je i dovelo do raskola.[13]

Do izvesne saradnje Srpske liberalne stranke sa radikalskim disidentima okupljenim oko Straže došlo je početkom 1894. godine na izborima za pojedine crkvene opštine, što je izazvalo i izvesne disonance u samoj Srpskoj liberalnoj stranci. O ovome najbolje svedoči pisanje čuvenog liberala Arkadija Varađanina dr Stevanu Maleševiću u kome kaže: „Mi smo naše radikale sjajno pobili na poslednjim opštinskim izborima, samim njihovim ljudima, koje su otuđili svojim bezobrazlukom i kojekakvim prljavim poslovima. Nisu to Stražari bili kao što Zastava petlja, već naši stariji i trezveniji ljudi, a što su se tome pridružili i takozvani Stražari, to su opet oni krivi koji su postupcima svojim dali povoda da se stvara i nova radikalna stranka… Dobili smo 136 glasova više od njih… Naše vođe nisu htele da učestvuju jer su tvrdo držali da ćemo pasti, i štaviše osuđivali su nas koji smo to kolo pokrenuli (ja, dr Stanojević, dr Ćirić), a sad nam čestitaju.“[14] Jović je uskoro obustavio izlaženje Straže i preselio se u Srbiju.

Iako nije moglo biti reči o stvaranju nekog zajedničkog koordinacionog tela obe srpske opozicione stranke su se saglasile oko organizovanja protesnog zbora srpskih birača za čije mesto su određeni Sremski Karlovci. I Branik i Zastava su apelovali na sve Srbe karlovačke mitropolije da se odazovu na zbor zakazan za 19. april 1894. godine i radili su na tome da se prilikom prvog većeg zajedničkog zbora ne ponovi situacija iz 1887. godine. Na zboru je po Politovim rečima prisustvovalo 15.000 Srba, a zborom je predsedavao baron Jovan Živković.

Septembra 1894. godine, održan je prvi zajednički sastanak predstavnika Srpske liberalne i Srpske radikalne stranke, koji su po ovlašćenjima svojih centralnih odbora pokušavali da nađu modus zajedničkog delovanja po pitanjima o kojima su obe partije imale isti stav i politički interes. U ime radikala, Emil Gavrila je predložio ujedinjenje stranaka, do kog bi došlo fuzijom stranačkih organa i organizacija. „Izuzev Maleševića, koji je najdalje otišao u kompromisu sa radikalima i složio se sa njihovim predlogom o spajanju dva stranačka organa, ostali liberali su se ogradili i izjasnili da i dalje žele da imaju poseban stranački organ. I Gavrila je u svojoj stranci bio usamljen u nastojanjima da se u približavanju stranaka ide do njihovog fuzionisanja.“[15]

U ovom periodu u Ugarskoj je počeo da se javlja i naglo jača agrarni pokret. „Agrarci su nasuprot razvitku industrijskog i finansijskog kapitala i dalje grčevito branili tradicionalno agrarno društvo, sa prioritetnom agrarnom proizvodnjom.“[16]

Obzirom da je notabilitetski pokret sledom istorijskih događaja bio potpuno obesmišljen, u martu 1895. godine je došlo do intenzivnije komunikacije između liberala i notabilitetskih elemenata koji su bili i dalje brojčano jaki u nekadašnjim centrima ovog pokreta – Somboru, i naročito Pančevu. Spona u komunikaciji između Srpske liberalne stranke i pančevačkih notabiliteta je bio Kamenko Jovanović, koji je otpočeo intenzivnu komunikaciju sa Ilijom Vučetićem[17] i Nikolom Joksimovićem[18] vezanu za „prilike u srpskom narodu i pitanje preustrojstva srpske narodno-crkvene autonomije“.

Pritisak ugarskih vlati na slobodu štampe je za jednu od posledica imao i početah hapšenja istaknutih rumunskih publicista koji su se najtemeljnije počeli boriti protiv intenzivne mađarizacije. Rumunska opozicija je stupila u kontakt sa slovačkom, a uskoro su njihove delegacije posetile i srpske opozicione predstavnike u Novom Sadu. Dogovoreno je da Srbi, Rumuni i Slovaci, sačine zajednički program i održe veliki zajednički kongres narodnosti u glavnom gradu Ugarske – Budimpešti, 10. avgusta 1895. godine U programu koji je aklamacijom usvojen je pored iskazane želje da se trima narodnostima pridruže Rusini i Nemci iz Ugarske, naglašeni su zahtevi za demonopolizacijom Ugarske od strane manjinskog mađarskog naroda, stvaranjem autonomnih narodnosnih oblasti, jezičkim arondiranjem županijskih granica i sve dotadašnje zahteve vezane za očuvanje narodnosnih prava i korišćenje maternjeg jezika na narodnosnim područjima. Na krilima narodnosnog kongresa u oktobru 1895. godine došlo je i do ponovne inicijative da dođe do spajanja srpskih liberala i radikala u jedinstvenu stranku. Dr Emil Gavrila je sačinio predlog sporazuma koji je poslat središnjem odboru Srpske liberalne stranke, iako ovaj sporazum verovatno nikada ne bi bio u celosti prihvaćen ni od većine relevantnih članova Radikalne stranke. „Sa svoje strane, liberali nisu ni u pregovorima hteli da idu daleko u kompromisu sa radikalima. Oni nisu mogli da zaborave gubitak Zastave, ubistvo Miše Dimitrijevića i poraze u autonomnim organima. Za njih je fuzija sa brojnijom Radikalnom strankom značila utapanje u nju. Nikako nisu hteli da se liše Branika, čije je pokretanje po shvatanju mnogih radikala, bilo glavni uzrok sukoba. Liberali su taktički odugovlačili sa pregovorima, u cilju da do sporazuma i ne dođe, ali da se pred javnošću ne primi odgovornost za njegov neuspeh.“[19] Dalje pregovore o spajanju dve srpske opozicione partije prekinuo je povratak sa izdržavanja zatvorske kazne Jaše Tomića u aprilu 1896. godine, ali pojačani mađarizatorski pritisci Banfijeve vlade i predstojeći izbori sačuvali su operativni nivo međusobne komunikacije.

[1] Branik 152, 4. I 1890.

[2] L. Rakić, Jaša Tomić, 88.

[3] Isto, 84-85.

[4]  Isto, 93-94.

[5] L. Rakić, Jaša Tomić, 94.

[6] A. Forišković, nav.delo, 109.

[7] Eszter Mária Köpf, Electoral Law in Hungary under the Dual Monarchy, Hungarologische Beiträge 13, Jyväskylä 2001, 58.

[8] Misli na Srpsku liberalnu stranku

[9] ROMS 23.480, Stevan Malešević – Jovanu Đorđeviću,  Senta 28.1.1892.

[10] Novi Kneževac

[11] A. Forišković, nav.delo, 110.

[12] L. Rakić, nav.delo, 247.

[13] Isto, 103.

[14] ROMS 22.391, Arkadije Varađanin – Stevanu Maleševiću, 11.2.1894.

[15]  Isto, 248.

[16]  A. Forišković, nav.delo, 118.

[17] ROMS 16.917, Kamenko Jovanović – Iliji Vučetiću, Pančevo 1895.

[18] ROMS 16.918, Kamenko Jovanović – Nikoli Joksimoviću, Pančevo 6.3.1895.

[19] L. Rakić, nav.delo, 249.